tag:blogger.com,1999:blog-30260416024832507742024-03-18T17:15:03.466+01:00Divulgación de la Ciencia<br>Recopilación de mis artículos breves de divulgación científica.
Algunos han sido publicados en otros sitios.
<br>Lista completa: <a href="https://sites.google.com/view/manuelalfonseca/home/articd">https://sites.google.com/view/manuelalfonseca/home/articd</a>.<br>
<p align="right">Manuel Alfonseca</p>
Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.comBlogger463125tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-39271922122187654222024-03-14T09:05:00.021+01:002024-03-14T09:05:00.153+01:00El Papa Francisco, la tecnocracia y la Inteligencia Artificial<p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;"><b></b></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEimzZat3x_v_qC-SmBmK3RRfVP2sxXJXZS8kimTjqwMbe8kEA2R65e6wg5Y6W8dUwlYotyh-AqaN_HIQdpEIvybcvJqY74BfKYyMhjeQjD1odhEeciQwI-XhUYteRgfDM5UPzR_nm-MEXNvifL3v3o5I1aj97V_eocVBHyuv1IdGC5d9xcVZx_Y915jYzc/s358/Pope_Francis.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="358" data-original-width="250" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEimzZat3x_v_qC-SmBmK3RRfVP2sxXJXZS8kimTjqwMbe8kEA2R65e6wg5Y6W8dUwlYotyh-AqaN_HIQdpEIvybcvJqY74BfKYyMhjeQjD1odhEeciQwI-XhUYteRgfDM5UPzR_nm-MEXNvifL3v3o5I1aj97V_eocVBHyuv1IdGC5d9xcVZx_Y915jYzc/s320/Pope_Francis.jpg" width="223" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/03/pope-francis-technocracy-and-artificial.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">La última Exhortación Apostólica del papa
Francisco, titulada <b><i><span style="color: red;">Laudate Deum</span></i></b> y
publicada el 4 de octubre de 2023, dedica un capítulo al paradigma tecnocrático
que se ha impuesto en todo el mundo, al que aplica la siguiente definición: <b><i><span style="color: #00b050;">un modo de entender la vida y la acción humana que se ha
desviado y que contradice la realidad hasta dañarla</span></i></b><span style="color: black;">. Se refiere sobre todo a </span><b><i><span style="color: #00b050;">la degradación del medio ambiente</span></i></b><span style="color: black;"> en relación con el cambio climático de origen
antropogénico, aunque la frase utilizada puede interpretarse de una forma más
amplia, pues hay muchas más formas de degradar el medio ambiente, además de
lanzando gases a la atmósfera.<o:p></o:p></span></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">Pero no se detiene ahí. El
párrafo siguiente dice esto:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">21. Durante los últimos años hemos podido confirmar
este diagnóstico al mismo tiempo que hemos asistido a un nuevo avance de dicho
paradigma. La inteligencia artificial y las últimas novedades tecnológicas
parten de la idea de un ser humano sin límite alguno, cuyas capacidades y
posibilidades podrían ser ampliadas hasta el infinito gracias a la tecnología. Así,
el paradigma tecnocrático se retroalimenta monstruosamente.<span></span></span></i></b></p><a name='more'></a><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></i></b><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiqmwM-zGdybFZ9WKUyJZC8b-qyZ691dy0m2prmjM7do6-Q94MxXS4u1dUQJJRfGpTbxARWvKVM5IO5jq_A-EUbHlJvkBiw1pMtvpa1SaL_4wkt2LRYYCxMoRqK_asmkyBPnhAcMIGhblLWMUiyEE4ycqLEXdgdKshJkTS91fvI9UrLjHE_XiOEhI5nI4g/s200/ACGarridoM.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="200" data-original-width="200" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiqmwM-zGdybFZ9WKUyJZC8b-qyZ691dy0m2prmjM7do6-Q94MxXS4u1dUQJJRfGpTbxARWvKVM5IO5jq_A-EUbHlJvkBiw1pMtvpa1SaL_4wkt2LRYYCxMoRqK_asmkyBPnhAcMIGhblLWMUiyEE4ycqLEXdgdKshJkTS91fvI9UrLjHE_XiOEhI5nI4g/s1600/ACGarridoM.jpg" width="200" /></a></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">Podría objetarse el uso del término <b><i><span style="color: #00b050;">inteligencia artificial</span></i></b>, como he venido señalando
en estos artículos, pero es obvio que la culpa no es del Papa, pues los medios,
e incluso algunos expertos, se empeñan en llamar así los últimos avances en
informática, como los que reciben el nombre de <b><i><span style="color: red;">inteligencia
artificial generativa</span></i></b>. Como señala Eduardo César Garrido Merchán
en <a href="https://www.linkedin.com/feed/update/urn:li:activity:7164288215091294208/">una
nota publicada en LinkedIn</a>:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">Inteligencia</span></i></b><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;"> es
una palabra enorme. Básicamente, estos [programas] son modelos estadísticos gigantescos.
No hacen otra cosa que optimizar variables para generar algún resultado respecto
a los datos. Nada más. Ahí no hay inteligencia.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">Cualquier experto en lo que se ha dado en llamar <b><i>inteligencia
artificial</i></b> está de acuerdo con esto. Parece mentira que algunos se
hayan dejado engañar por la estupidez de los medios y se empeñen en afirmar que
estos programas muestran consciencia y otras propiedades humanas.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">Pero el uso que hace el Papa Francisco del término <b><i>inteligencia
artificial</i></b> es anecdótico. Lo importante es lo que dice en el resto del
párrafo, donde arremete contra la teoría de la <b><i><span style="color: red;">singularidad
tecnológica</span></i></b>, que está tan de moda en nuestros tiempos. En los dos
párrafos siguientes dice esto al respecto:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">22. …el mayor problema es la ideología que subyace a
una obsesión: acrecentar el poder humano más allá de lo imaginable, frente al
cual la realidad no humana es un mero recurso a su servicio. Todo lo que existe
deja de ser un don que se agradece, se valora y se cuida, y se convierte en un
esclavo, en víctima de cualquier capricho de la mente humana y sus capacidades.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">23. Provoca escalofríos advertir que las capacidades
ampliadas por la tecnología «dan a quienes tienen el conocimiento, y sobre todo
el poder económico para utilizarlo, un dominio impresionante sobre el conjunto
de la humanidad y del mundo entero. Nunca la humanidad tuvo tanto poder sobre sí
misma y nada garantiza que vaya a utilizarlo bien, sobre todo si se considera
el modo como lo está haciendo […]. ¿En manos de quiénes está y puede llegar a
estar tanto poder? Es tremendamente riesgoso que resida en una pequeña parte de
la humanidad». <o:p></o:p></span></i></b></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhcuvNjnZiiycMezcBXKcoxhDiuoaAiq-w0ulFh7MpSXf0m45DbjKTy8DDxup9w1uMtubtUva-_3vdag36fJ9TnpaE9dey0cOaU8aggAiB5LZuq_9MngX2kgWGUEo-PwmqeF89jhzSQjVilcajKDP_J-lgRx5xH-1oJYn9h5zogGv52WcTjB7cK_Bqw/s264/1images.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="264" data-original-width="191" height="264" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhcuvNjnZiiycMezcBXKcoxhDiuoaAiq-w0ulFh7MpSXf0m45DbjKTy8DDxup9w1uMtubtUva-_3vdag36fJ9TnpaE9dey0cOaU8aggAiB5LZuq_9MngX2kgWGUEo-PwmqeF89jhzSQjVilcajKDP_J-lgRx5xH-1oJYn9h5zogGv52WcTjB7cK_Bqw/s1600/1images.jpg" width="191" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>C.S. Lewis</b></td></tr></tbody></table>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">Estas palabras me recuerdan el
libro de C.S. Lewis </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">La abolición del hombre</span></i></b><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">
(1943), al que dediqué <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2022/06/la-abolicion-del-hombre.html">un
artículo de este blog</a>. En ese libro, Lewis afirma que lo que suele llamarse
“dominio de la naturaleza por el hombre” se reduce en definitiva al “dominio de
gran número de seres humanos por un pequeño número de seres humanos”. Me
pregunto si el apartado 23 del documento del Papa ha sido influido directa o
indirectamente por el libro de Lewis, a quien no cita. Me pregunto también si
estas palabras podrían considerarse como una crítica a la Agenda 2030, que en
el fondo intenta llegar precisamente a dicha acumulación, en unas pocas manos,
de un poder enorme sobre el resto de la humanidad.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">En párrafos sucesivos, Francisco
abunda en esta idea:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">24. No todo aumento de poder es un progreso para la
humanidad. Basta pensar en las tecnologías “admirables” que fueron utilizadas
para diezmar poblaciones, lanzar bombas atómicas, aniquilar etnias... No es
extraño que un poder tan grande en semejantes manos sea capaz de arrasar con la
vida, mientras la matriz de pensamiento propia del paradigma tecnocrático nos
enceguece y no nos permite advertir este gravísimo problema de la humanidad
actual.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">25. En contra de este paradigma tecnocrático decimos
que el mundo que nos rodea no es un objeto de aprovechamiento, de uso
desenfrenado, de ambición ilimitada…<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">26. …[El ser humano debe[ ser considerado como parte
de la naturaleza. La vida humana, la inteligencia y la libertad integran la
naturaleza que enriquece a nuestro planeta y son parte de sus fuerzas internas
y de su equilibrio.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">27. …El gran problema actual es que el paradigma
tecnocrático ha destrozado esta sana y armónica relación...<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: ArialUnicodeMS; mso-fareast-language: ES;">28. Necesitamos repensar entre todos la cuestión del poder
humano, cuál es su sentido, cuáles son sus límites. Porque nuestro poder ha
aumentado frenéticamente en pocas décadas… <o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Resumiendo:
el Papa nos avisa de que el crecimiento tecnológico sin límites, en dirección a
la singularidad tecnológica, es inmoral. Le falta considerar un punto: es casi
seguro que no será factible. Esta es mi opinión, que expresé en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/ciudades-y-empresas-como-estructuras.html">otro
artículo</a>.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b style="font-family: "Times New Roman"; font-size: medium; text-align: left;">Hilo Temático sobre Qué es el Hombre: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2020/09/hacia-soylent-green.html">Anterior</a> Siguiente</b></span></p>
<p align="right" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Manuel Alfonseca</span></b></p><p align="right" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Dedicado a Gonzalo Génova, que me sugirió este artículo</span></b></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-30026854736574710132024-03-07T08:35:00.001+01:002024-03-10T11:12:23.411+01:00Azar, diseño y vida artificial<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="http://3.bp.blogspot.com/-y4pfQ2r6kmg/UzvnCP9Fn7I/AAAAAAAABLc/JQC9pRC6MR8/s1600/Quinto_Nivel_11_1.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" height="147" src="https://3.bp.blogspot.com/-y4pfQ2r6kmg/UzvnCP9Fn7I/AAAAAAAABLc/JQC9pRC6MR8/s1600/Quinto_Nivel_11_1.jpg" width="200" /></a></div>
<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/03/chance-design-and-artificial-life.html">The same post in English</a></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2020/04/vida-artificial-que-es.html">artículos
anteriores</a> de este blog he mencionado mis experimentos sobre </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">vida artificial</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">: la simulación en un ordenador de procesos similares
a los que tienen lugar en los seres vivos. La vida artificial no debe
confundirse con la <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2020/02/vida-sintetica-para-cuando.html">vida
sintética</a>: construcción de seres vivos artificiales en el laboratorio.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Una de
las herramientas más utilizadas en vida artificial (y en otros campos
relacionados) son los </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">algoritmos genéticos</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, que simulan la evolución biológica dentro del
ordenador y la hacen actuar sobre los entes que son objeto de la investigación.
En estos experimentos, se utiliza una mezcla de </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar y necesidad</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (el título del libro de Monod mencionado en el
artículo anterior). El azar se aplica usualmente con un generador de números seudoaleatorios
que modifican el funcionamiento del resto del algoritmo, que al estar
programado, representa la necesidad.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Mis
experimentos de vida artificial están diseñados por mí. Son un ejemplo claro de
diseño. Pero es un diseño que utiliza el azar; o, si quieren, el seudo-azar. Pero
Gregory Chaitin demostró en 1975 que azar y seudo-azar son indistinguibles
(véase <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2018/02/azar-o-seudo-azar.html">este artículo</a>).
Por lo tanto, podemos utilizar ambos términos indistintamente.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Mi
situación respecto a mis experimentos de vida artificial es especial, privilegiada.
Mientras uno de ellos se está ejecutando, yo puedo pararlo, analizar el estado
del sistema y actuar en consecuencia, modificando las condiciones. Para ello
puedo modificar el estado de uno o más de los entes simulados (lo que sería equivalente
a un milagro), o bien puedo alterar el funcionamiento del generador de números
aleatorios, saltándome uno o más de estos, forzando un nuevo punto de partida
del azar, o realizando muchas otras acciones que modifican la evolución del
sistema y que resultarían indetectables para los hipotéticos seres pensantes dentro
del mismo (y esto sería equivalente a la acción de la Providencia).<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Supongamos
que en algún momento en el futuro surgieran seres inteligentes en uno de mis
experimentos de vida artificial. No teman, eso está tan lejos que, si fuera
posible, estoy seguro de que yo no voy a verlo, aunque la idea me ha servido
para escribir una novela de ciencia-ficción: <a href="https://www.goodreads.com/book/show/33308262-la-escala-de-jacob">La
escala de Jacob</a>. Pero hagamos ese </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">experimento mental</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. ¿Qué pensarían esos seres inteligentes sobre el mundo en el que
habrían surgido? ¿Qué su mundo había sido diseñado, o que era resultado del
azar?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Me da
igual lo que pensaran. Desde mi posición privilegiada, yo conozco la respuesta
a esa pregunta: </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">su mundo habría sido diseñado y el azar es una de las
herramientas de ese diseño</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Pasemos
ahora a nuestro mundo. En él existen seres inteligentes (nosotros) y nos
planteamos la misma pregunta que mis hipotéticos seres inteligentes simulados.
Y sólo hay tres respuestas posibles:<o:p></o:p></span></p>
<ol start="1" style="margin-top: 0cm;" type="1">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El
universo es resultado del azar</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. Queda por explicar cómo puede surgir algo por azar.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El
universo ha sido diseñado y creado por Dios</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. En tal caso, lo que nosotros llamamos
azar quizá para Dios no lo sea. O acaso sí. Si yo puedo usar el azar en
mis diseños, ¿por qué Dios no podría hacerlo?<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Que el
universo haya sido diseñado por seres inteligentes distintos de Dios</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. O sea: que vivimos en una simulación.
Esta es la idea de Nick Bostrom y los que piensan como él. Escribí <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2015/10/no-vivimos-en-una-simulacion.html">un
artículo</a> sobre esa propuesta en este blog.<o:p></o:p></span></li>
</ol>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-o_yAHXZIozs/X0Tu3951kqI/AAAAAAAAFeY/w3eqmLSobN0rKaXdP8rBKWyVyOHaZiGhACNcBGAsYHQ/s1600/Thomas_Nagel.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="350" data-original-width="311" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-o_yAHXZIozs/X0Tu3951kqI/AAAAAAAAFeY/w3eqmLSobN0rKaXdP8rBKWyVyOHaZiGhACNcBGAsYHQ/s200/Thomas_Nagel.jpg" width="177" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Thomas Nagel</b></td></tr>
</tbody></table>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">No
creo que ninguno de mis lectores dude sobre cuál es la solución que yo defiendo.
En mi opinión, la primera no resuelve nada, y la tercera es un simple vuelo de
fantasía, imposible de demostrar. En el artículo citado señalé que el planteamiento
de Bostrom es erróneo, porque no consideró una posibilidad mucho más probable
que las que sí tuvo en cuenta. Pero hay quienes prefieren esta alternativa, por
dos motivos: porque les gusta la ciencia-ficción; y porque están dispuestos a
aceptar cualquier cosa antes que la existencia de Dios. Thomas Nagel lo dijo en
su libro </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">The Last
Word</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">: </span><b><i><span face=""Arial",sans-serif" style="background: white; color: #00b050; font-size: 10pt; mso-ansi-language: ES;">Quiero que el ateísmo sea verdadero… No
es sólo que no creo en Dios y que, naturalmente, espero estar en lo correcto en
mi creencia. ¡Es que ansío que no exista ningún Dios! No quiero que exista un
Dios; no quiero que el universo sea así.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">No es posible dialogar y llegar a
acuerdos cuando ambas partes dan por supuestas premisas de partida totalmente
contradictorias.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="font-family: "Times New Roman"; font-size: medium; text-align: left;"><span lang="ES" style="font-family: "times new roman"; font-size: 16px; font-weight: 400; text-align: justify;"><b style="text-indent: 47.2667px;">Hilo Vida Sintética</b></span><b style="font-family: "times new roman"; text-align: justify; text-indent: 47.2667px;"> y Vida Artificial</b><b style="font-family: "times new roman"; text-align: justify; text-indent: 47.2667px;">: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2020/05/colonias-hormigas.html">Anterior</a> Siguiente</b></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com12tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-45313521663687765242024-02-29T09:05:00.016+01:002024-02-29T09:05:00.179+01:00Distintos tipos de azar<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="http://1.bp.blogspot.com/-S0i72iNIPNs/VOxzSW1YMoI/AAAAAAAABzg/jXD5ceIfALw/s1600/descarga.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://1.bp.blogspot.com/-S0i72iNIPNs/VOxzSW1YMoI/AAAAAAAABzg/jXD5ceIfALw/s1600/descarga.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Jacques Monod</td></tr>
</tbody></table>
<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/different-types-of-chance.html">The same post in English</a></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Cuando
no sabemos por qué sucede algo, solemos decir que se debe al </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. Pero esta afirmación es ambigua, porque no hay
un solo tipo de azar, sino dos:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">El </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar epistemológico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, en el que lo que ocurre tiene causas
perfectamente reconocibles, pero tan complejas que quedan fuera del
alcance de nuestro conocimiento. Casi todos los juegos de azar (dados,
ruleta, el bombo de la lotería) son ejemplos de este tipo de azar. Tirar
un dado se ajusta a las leyes de la mecánica, pero las condiciones son tan
complejas, que nos resulta imposible predecir el resultado de cada tirada.
Este tipo de azar es el que </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Jacques Monod</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">
llamó </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">incertidumbre operacional</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> en su libro </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El azar y la necesidad</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (1970):<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Se emplea este término… a propósito del
juego de dados, o de la ruleta, y se utiliza el cálculo de probabilidades para
prever el resultado de una jugada. Pero estos juegos puramente mecánicos<span class="apple-converted-space"> </span>y macroscópicos, no son «de azar» más
que en razón de la </span></i></b><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">imposibilidad<span class="apple-converted-space"> </span>práctica</span></i></b><span class="apple-converted-space"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> </span></i></b></span><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">de gobernar con una precisión suficiente el lanzamiento
del dado o el de la bola. Es evidente que un mecanismo de lanzamiento de muy
alta precisión es concebible, y permitiría eliminar en gran parte la
incertidumbre del resultado… Ocurre igual, como se verá fácilmente, en… numerosos
fenómenos en los que se emplea la noción de azar y el cálculo de probabilidades
por razones puramente metodológicas.<span></span></span></i></b></p><a name='more'></a><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></i></b><p></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El <b><i><span style="color: red;">azar ontológico</span></i></b> o <b><i><span style="color: red;">azar físico</span></i></b>, que no se debe a nuestro
desconocimiento, sino que corresponde a un verdadero indeterminismo. Monod
lo llama <b><i><span style="color: red;">incertidumbre esencial</span></i></b>,
y lo describe así:<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Es el caso, por ejemplo, de lo que se puede
llamar «coincidencias absolutas», las que resultan de la intersección de dos
cadenas causales independientes una de otra. Supongamos, por ejemplo, que el
Dr. Dupont sea llamado urgentemente para visitar a un enfermo, mientras que el fontanero
Dubois trabaja en la reparación urgente de la techumbre de un inmueble vecino.
Cuando el Dr. Dupont pasa por debajo del alero del inmueble, al fontanero se le
cae inadvertidamente su martillo, cuya trayectoria (determinista) es
interceptada por la del médico, que muere con el cráneo roto. Decimos que </span></i></b><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">no hubo suerte</span></i></b><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">. ¿Qué otro término emplear para un acontecimiento así,
imprevisible por su misma naturaleza? El azar aquí debe evidentemente ser
considerado como esencial, inherente a la independencia total de las dos series
de acontecimientos cuyo encuentro produjo el accidente.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Según
la interpretación de Copenhague de la mecánica cuántica, debida sobre todo a </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Niels Bohr</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, la física de las partículas elementales no es
determinista, sino aleatoria, con indeterminismo físico. Si esto es verdad (todos
los intentos de descubrir variables ocultas que convertirían el indeterminismo
físico en epistemológico han fracasado), el cosmos parece ser intrínsecamente
probabilístico, y su evolución sólo se puede seguir de forma estadística.<o:p></o:p></span></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-DUONQvlnGqo/WOffP3KTKGI/AAAAAAAADWw/XXq2vDV7mh4ZELX0HI_PNDYaeB_VN64TwCPcB/s1600/Heisenberg.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-DUONQvlnGqo/WOffP3KTKGI/AAAAAAAADWw/XXq2vDV7mh4ZELX0HI_PNDYaeB_VN64TwCPcB/s200/Heisenberg.jpg" width="125" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Werner Heisenberg</b></td></tr>
</tbody></table>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El principio de incertidumbre</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> de Heisenberg nos proporciona una posible fuente
adicional de azar, al señalar que es imposible conocer dos propiedades de la
materia (energía-tiempo; posición-momento) con precisión absoluta. Si conocemos
una de ellas con una precisión enorme, la otra automáticamente se nos escapa de
las manos. Pero esto significa que cierto tipo de sistemas, llamados </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">caóticos</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, aunque puedan ser deterministas, se nos
convierten automáticamente en sistemas sometidos al azar. Veamos cómo.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Un </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">sistema caótico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> es aquel cuya evolución, a partir de dos
condiciones iniciales casi idénticas, al cabo de cierto tiempo le hace pasar a dos
estados muy diferentes entre sí. Hablé de ello en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2018/02/caos-y-catastrofes.html">este artículo</a>.
Ocurre que muchas de las leyes físicas que conocemos dan lugar a
comportamientos caóticos. Por lo tanto, si en uno de estos sistemas partimos de
dos condiciones iniciales diferentes, pero que difieren en menos del límite
establecido por el principio de incertidumbre, no podremos predecir el estado
final de ese sistema al cabo de cierto tiempo. ¿Es esto azar? Y si lo es, ¿es
azar epistemológico, o azar físico?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Algunos
piensan que es una forma de </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar epistemológico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">,
puesto que se nos dice que no sabemos predecir el resultado. Pero otros piensan
que se trata de </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar físico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, pues al revés de lo que
explica Monod al hablar del azar epistemológico, la imposibilidad no es </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">práctica</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, sino </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">teórica</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/01/tres-preguntas-sin-respuesta-cientifica.html">artículos
anteriores</a> he señalado que el azar podría no existir, o al menos ser
compatible con el diseño. Cuando se dice esto, se suele interpretar que la
palabra </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> se refiere exclusivamente al que aquí hemos
llamado </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar
ontológico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">azar físico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, o </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">incertidumbre esencial</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, ya que, como he señalado más arriba, el azar epistemológico
no es verdadero azar, sino que hace referencia a nuestra ignorancia. En el
próximo artículo elaboraré un poco más esta idea.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: left;"><b style="background-color: white; color: #333333; font-family: arial, helvetica, verdana, tahoma, sans-serif; font-size: 15px; text-align: justify;">Hilo: Evolución <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2021/09/azar-y-certeza.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> Siguiente</b></p><p align="right" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Manuel Alfonseca</span></b></p><p align="right" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Dedicado a José Manuel Ramos Gascón, que me sugirió este artículo<o:p></o:p></span></b></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-38180632827160939642024-02-22T09:05:00.025+01:002024-02-22T09:05:00.263+01:00Pecado, Redención e Inteligencias Extraterrestres<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="http://1.bp.blogspot.com/-EX1u6hoSCns/U7Pg88ELhpI/AAAAAAAABT8/8l0qRtlfs48/s1600/220px-Ray_Bradbury_(1975)_-cropped-.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-EX1u6hoSCns/U7Pg88ELhpI/AAAAAAAABT8/8l0qRtlfs48/s1600/220px-Ray_Bradbury_(1975)_-cropped-.jpg" width="162" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;">Ray Bradbury</td></tr>
</tbody></table>
<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/sin-redemption-and-extraterrestrial.html">The same post in English</a></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Ray
Bradbury escribió un relato titulado </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El Hombre</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (</span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">The Man</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">) que puede resumirse así:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En su
expansión por la galaxia, la especie humana encuentra muchas inteligencias
extraterrestres. El capitán de una nave interestelar terrestre llega a un
planeta lejano y oye hablar de algo que ha ocurrido allí recientemente. Poco a
poco va descubriendo que Dios se ha hecho hombre en ese planeta y les ha
concedido la Redención, aunque no en forma cruenta. El capitán quiere
conocerle, ponerse en contacto con él, pero ya es tarde: se ha marchado (o al
menos, eso cree). Entonces el capitán decide dedicar su vida a recorrer otros
planetas con la esperanza de encontrar a Cristo en alguno de ellos.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Narciso
Ibáñez Serrador adaptó este relato para la radio, y al hacerlo cambió algunas
cosas: el título, por ejemplo, que pasó a ser </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El triángulo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, y la forma de la Redención: matan al Redentor
clavándole en un triángulo, en lugar de una cruz.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Aunque
en la versión original de Bradbury no está claro si los extraterrestres están
sometidos al pecado original, en la adaptación radiofónica se da por supuesto
que sí. Además, se supone que cada planeta necesita de una Redención, que no es
válida para todos ellos a la vez.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">La
Iglesia Católica no ha tomado postura oficial respecto a estas cuestiones. No
tiene por qué hacerlo, puesto que ni siquiera sabemos si existen extraterrestres.
Pero algunos teólogos han estudiado el asunto, y sus opiniones pueden
clasificarse así:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Unos opinan que </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">el pecado
original es una cuestión local</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, por lo que podría haber extraterrestres que no estén sujetos a
él. Otros creen que se trata de </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">una cuestión global</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, que afecta a todos los pobladores
inteligentes del cosmos.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Unos piensan que cada especie de
extraterrestres que estén sometidos al pecado original necesitan ser
redimidos independientemente de los demás. Otros creen que una sola
Redención vale para todos, y que no es preciso que Cristo se encarne en
cada uno de esos planetas, como en el relato de Ray Bradbury. Entiendo que
esta última postura tiende a ser mayoritaria, y que se apoya en el hecho
de que la existencia en la Tierra de razas de seres humanos que
permanecieron aisladas durante siglos no obsta para que la Redención de
Cristo, que tuvo lugar en Oriente Medio, se aplique a todos. Claro que quizá
existan varias especies inteligentes en la galaxia, pero las distancias
desmesuradas entre las estrellas los mantenga separados para siempre.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh7KmMmrGdjkGFRcR5DPaliJrayv-C1B-Ia4klC2QHsmn9UBqBeyRx7XCGCMOQfrqB8m09MS8DmyD6tf80eGG9ZlG5F14DsDM0EOsbNxN9jBo5wBpHvq92hhZz6VRzy3ccHPmuQEuXDDPuhulDBoyzdr8fllFr2utNn0q8_jF1EjHTo2qm7uYqEPw82uBI/s218/CreacionYPecado.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="218" data-original-width="143" height="218" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh7KmMmrGdjkGFRcR5DPaliJrayv-C1B-Ia4klC2QHsmn9UBqBeyRx7XCGCMOQfrqB8m09MS8DmyD6tf80eGG9ZlG5F14DsDM0EOsbNxN9jBo5wBpHvq92hhZz6VRzy3ccHPmuQEuXDDPuhulDBoyzdr8fllFr2utNn0q8_jF1EjHTo2qm7uYqEPw82uBI/s1600/CreacionYPecado.jpg" width="143" /></a></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En
cuanto al pecado original, la doctrina de la Iglesia Católica se basa sobre
todo en el capítulo 5 de la epístola a los Romanos de San Pablo, más que en el capítulo
3 del Génesis. En su libro </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En el principio</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (titulado también </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Creación y pecado</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, 1996), Joseph Ratzinger (elegido Papa en 2005 con el nombre de
Benedicto XVI) dice esto:</span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El
hombre es relación… pecado significa romper y destrozar esta relación. Pecado
es negación de la relación, porque quiere hacer del hombre un dios… Por ello,
el pecado… afecta a los otros, pervierte al mundo y lo destroza… Si el conjunto
relacional del hombre está trastocado desde el principio, cada hombre ingresa
desde entonces en un mundo afectado por una perturbación de la relación… Cada
uno de nosotros entra en una trama en la que las relaciones están falseadas.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">En su
libro </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: ES;">Benedict
XVI: Defender of the Faith</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">, (2022) Joseph Pearce califica estas palabras de Ratzinger como </span><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: ES;">una exposición
brillante de la realidad práctica y las consecuencias del Pecado Original</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">, y añade:
</span><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12.0pt; mso-ansi-language: ES;">Es
difícil imaginar una explicación mejor y más penetrante de la doctrina y la
presencia práctica del Pecado Original.</span></i></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Se
observará que este texto de Ratzinger, que recopila cuatro homilías que
pronunció en 1981, cuando era arzobispo de Munich, no aborda ninguna de las interpretaciones
mencionadas más arriba y es compatible con todas ellas.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En
resumen: la cuestión de cómo afectan cuestiones como el pecado original y la
Redención a hipotéticos extraterrestres es, por el momento, un tema para la </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">ciencia-ficción</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, más que un problema teológico, filosófico o
científico.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b style="text-align: left;"><span style="font-family: "times new roman"; font-size: 12pt;">Hilo Vida en otros mundos: </span><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/inteligencias-extraterrestres-y-pecado.html">Anterior</a><span style="font-family: "times new roman"; font-size: small;"> </span>Siguiente</b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-86379762196801607872024-02-15T09:05:00.031+01:002024-02-22T08:49:31.822+01:00Inteligencias extraterrestres y pecado original<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhcuvNjnZiiycMezcBXKcoxhDiuoaAiq-w0ulFh7MpSXf0m45DbjKTy8DDxup9w1uMtubtUva-_3vdag36fJ9TnpaE9dey0cOaU8aggAiB5LZuq_9MngX2kgWGUEo-PwmqeF89jhzSQjVilcajKDP_J-lgRx5xH-1oJYn9h5zogGv52WcTjB7cK_Bqw/s264/1images.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="264" data-original-width="191" height="264" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhcuvNjnZiiycMezcBXKcoxhDiuoaAiq-w0ulFh7MpSXf0m45DbjKTy8DDxup9w1uMtubtUva-_3vdag36fJ9TnpaE9dey0cOaU8aggAiB5LZuq_9MngX2kgWGUEo-PwmqeF89jhzSQjVilcajKDP_J-lgRx5xH-1oJYn9h5zogGv52WcTjB7cK_Bqw/s1600/1images.jpg" width="191" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>C.S. Lewis</b></td></tr></tbody></table>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/extraterrestrial-intelligence-and.html">The same post in English</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Estas
elucubraciones pueden parecer irrelevantes, puesto que no sabemos si existen </span><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">inteligencias extraterrestres</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. De hecho, la probabilidad de su existencia es
el 50%, como expliqué en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/10/el-principio-de-indiferencia.html">un
artículo anterior</a>, con lo que quiero decir que no sabemos nada, que lo
mismo da tirar una moneda al aire para decidirlo. Sin embargo, algunos teólogos
serios y autores de ciencia-ficción se han planteado esta cuestión, por lo que
no me parece absurdo tratarla aquí.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Jean
Jacques Rousseau sostenía que el hombre es bueno por naturaleza, pero la
sociedad le hace malo. Toda la evidencia de que disponemos le desmiente. Cada
vez que se ha intentado corregir esa situación modificando las estructuras
sociales, por ejemplo, en la Revolución francesa (que introdujo la guillotina);
en la Revolución rusa (que introdujo el Gulag); y en el nacionalsocialismo
alemán (que introdujo las cámaras de gas); las cosas han empeorado. Está claro
que el hombre está inclinado al mal por naturaleza, aunque también pueda ser
capaz de grandes heroísmos. Esa inclinación al mal es consecuencia de lo que
llamamos </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">pecado original</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">La
cuestión que estamos discutiendo es esta: Concedido que los seres humanos sobre
la Tierra estamos sometidos a los efectos del pecado original, ¿qué se puede
decir sobre hipotéticas inteligencias extraterrestres? ¿Estarán sometidas
también a dicho pecado? ¿O estarán exentas de él? O sea, ¿serán buenas por
naturaleza, o estarán inclinadas al mal como nosotros?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; margin-right: 2em; text-align: center;"></div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Ante
estas preguntas se han propuesto dos respuestas diferentes:<o:p></o:p></span><p></p>
<ol start="1" style="margin-top: 0cm;" type="1">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">La situación de la humanidad, aquí en la
Tierra, es </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">un fenómeno puramente local</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. El pecado original es consecuencia de
algo que ocurrió hace mucho tiempo, entre nuestros lejanos antecesores. Para
las hipotéticas inteligencias extraterrestres podrían haberse dado las tres
posibilidades siguientes:<o:p></o:p></span></li>
<ol start="1" style="margin-top: 0cm;" type="a">
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHkVataMopdNjHrDD5FY2oSyNkOYXfauauPTTg3n6IeE8N0FN1sU7tHU3j446fe0H8B61I9VihvjqDKCJavrlwPvCpAfANH7-3yufQJtPdKHSYEpVF9kBhIRKYN4Ae5eO5FnCQeZbk4YatNvitfMGlBniHT8gVJLQjqqv0P7-a9NoF0SyWFsi6KTOKbX4/s400/Trilogia_cosmica.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="400" data-original-width="267" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiHkVataMopdNjHrDD5FY2oSyNkOYXfauauPTTg3n6IeE8N0FN1sU7tHU3j446fe0H8B61I9VihvjqDKCJavrlwPvCpAfANH7-3yufQJtPdKHSYEpVF9kBhIRKYN4Ae5eO5FnCQeZbk4YatNvitfMGlBniHT8gVJLQjqqv0P7-a9NoF0SyWFsi6KTOKbX4/s320/Trilogia_cosmica.jpg" width="214" /></a><li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level2 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"></span>Que sus antepasados remotos no hayan sido
sometidos a ninguna prueba y por tanto no hayan caído, por lo que sus
descendientes no estarían sometidos al pecado original. Esta es la situación
de las especies inteligentes que pueblan el planeta Marte en la novela </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Fuera
del planeta silencioso</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (</span><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Out of the silent planet</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">), de C.S. Lewis. También se aplica a algunas de mis novelas de <a href="https://www.goodreads.com/series/249532-sistema-solar">la serie sobre
el sistema solar</a>, lo cual no quiere decir que yo haya adoptado esta
solución al problema.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level2 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Que sus antepasados remotos hayan sido
sometidos a una prueba, pero no cayeron en la tentación, por lo que sus
descendientes tampoco estarían sometidos al pecado original. Esta es la
situación de la especie inteligente que puebla el planeta Venus en la
novela </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Perelandra: un viaje a Venus</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (</span><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Perelandra, Voyage to Venus</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">), de C.S. Lewis.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level2 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Que sus antepasados remotos hayan sido
sometidos a una prueba y cayeron en la tentación, por lo que sus
descendientes estarán sometidos al pecado original. Esta es la situación de
la especie inteligente que puebla el planeta Tierra, en la novela </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Esa
horrible fortaleza</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (</span><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">That hideous strength</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">), de C.S. Lewis, que completa la trilogía.<o:p></o:p></span></li>
</ol>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-rFn4I80eyQ4/VWQ5UVMTUxI/AAAAAAAACB8/q_gGWI-5F6sOdi3HnTDMag4BLey4nbFKgCPcBGAYYCw/s1600/Teilhard.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="160" data-original-width="127" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-rFn4I80eyQ4/VWQ5UVMTUxI/AAAAAAAACB8/q_gGWI-5F6sOdi3HnTDMag4BLey4nbFKgCPcBGAYYCw/s200/Teilhard.jpg" width="158" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Pierre Teilhard de Chardin</b></td></tr>
</tbody></table>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">La situación de la humanidad, aquí en la
Tierra, </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">es resultado de un fenómeno global</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. El pecado original es consecuencia de
algo que ha infectado el universo entero, y que ocurrió mucho antes de que
dentro del universo hubiera inteligencias. En consecuencia, tanto los
seres humanos sobre la Tierra como cualquier hipotética inteligencia extraterrestre
deben estar sometidos al pecado original (o sea, todos estamos inclinados
al mal). Esta fue la solución adoptada por Pierre Teilhard de Chardin, en
dos notas que fueron enviadas al Prepósito General de los jesuitas y que no
se publicaron hasta medio siglo después en la colección </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Comment
je crois</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, traducida al español con
el título </span><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Como yo creo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.
Estas notas seguramente causaron que se le apartara de la docencia en el
Instituto Católico de París y se le prohibiera publicar sus libros, aunque
sí se le permitió publicar numerosos artículos científicos. Según la
propuesta de Teilhard, el universo habría sido creado en estado de
disgregación inicial y sujeto posteriormente a un proceso de evolución que
llevaría al aumento de la complejidad hasta producir seres inteligentes,
al menos en la Tierra. El pecado original no habría sido la culpa personal
de uno o más individuos, sino que consistiría, precisamente, en el estado
de dispersión original del mundo. Esta solución no puede ser aceptada por
la doctrina católica, pues hace recaer la culpa del pecado original sobre
el Creador del universo. Sin embargo, no todas las interpretaciones del
pecado original que se adaptan a esta línea de pensamiento cometen el
mismo error que Teilhard.<o:p></o:p></span></li>
</ol>
<p><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">¿Qué
dice a este respecto la doctrina católica? Lo veremos en el próximo artículo.</span></p><p><b><span style="font-family: "times new roman"; font-size: 12pt;">Hilo Vida en otros mundos: </span><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2022/11/hay-vida-en-el-sistema-solar-fuera-de.html">Anterior</a><span style="font-family: "times new roman"; font-size: small;"> </span><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/pecado-redencion-e-inteligencias.html">Siguiente</a></b></p><p style="text-align: right;"><b>Manuel Alfonseca</b></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-5970139749886541572024-02-08T09:05:00.027+01:002024-02-08T09:05:00.165+01:00Ciudades y empresas como estructuras biológicas<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/are-cities-and-companies-biological.html"></a></b></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiS7RexbqA05JA4Sz1sFo5ZRN3E74Jfwy4DlflNhTD2PcK2rEE5tqfiTVuVDAHS9nCdJfxshZ_SgLumYBClTuAtr0yu6l2Bt1hxVX40HU-N00AjVyqOukmx-zvfkiag8mIZ2cmhdmwpHVyiEgerFKBeez3T5qiP-mZt_xj-tG52tFuZgPxACxmHgQGuKs0/s220/Geoffrey_West.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="147" data-original-width="220" height="147" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiS7RexbqA05JA4Sz1sFo5ZRN3E74Jfwy4DlflNhTD2PcK2rEE5tqfiTVuVDAHS9nCdJfxshZ_SgLumYBClTuAtr0yu6l2Bt1hxVX40HU-N00AjVyqOukmx-zvfkiag8mIZ2cmhdmwpHVyiEgerFKBeez3T5qiP-mZt_xj-tG52tFuZgPxACxmHgQGuKs0/s1600/Geoffrey_West.jpg" width="220" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Geoffrey West</b></td></tr></tbody></table><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/are-cities-and-companies-biological.html">The same post in English</a></b></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">El
libro </span><b style="text-align: justify;"><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Scale:
The universal laws of life and death in organisms, cities and companies</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">, de Geoffrey West, del </span><b style="text-align: justify;"><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Instituto de Santa Fe</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">, del que hablé en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/curvas-extranas-y-estructuras-biologicas.html">el
artículo anterior</a>, sostiene que las ciudades y las empresas están sometidas
a leyes muy semejantes a las que se aplican a los seres vivos. Se trata,
además, de leyes generales, que se aplican a todas las entidades de esos tipos,
independientemente de su origen. West lo explica así:</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sorprendentemente,
los análisis de dichos datos muestran que, en función del tamaño de la
población, la infraestructura de la ciudad (la longitud de las carreteras, los
cables eléctricos, las tuberías de agua y el número de gasolineras) aumenta de
la misma manera, ya sea en Estados Unidos, China, Japón, Europa o América
Latina. Como en biología, estas cantidades aumentan de forma sublineal con el
tamaño, lo que indica una economía de escala sistemática, pero con un exponente
aproximadamente igual a 0,85 en lugar de 0,75… [S]e necesitan menos carreteras
y cables eléctricos per cápita cuanto más grande es la ciudad. Al igual que los
organismos, las ciudades son de hecho versiones aproximadamente a escala unas
de otras, a pesar de sus diferentes historias, geografías y culturas, al menos
en lo que respecta a su infraestructura física.<span></span></span></i></b></p><a name='more'></a><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></i></b><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Como
en el caso del aparato circulatorio de los seres vivos, en las ciudades existen
estructuras parecidas, que deben proporcionar agua, electricidad, gas y comunicaciones
a todas y cada una de las viviendas de la ciudad. Por eso no es de extrañar que
el efecto sea también el de una </span><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">economía de escala</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, aunque
con exponente 0,85 en lugar de 0,75. West no explica la razón de esta
diferencia, ni por qué, en el caso de las empresas, el exponente resulta ser un
poco mayor: aproximadamente igual a 0,90. Es curioso que el exponente 0,85 se
aplique también aproximadamente a cuestiones como el número de gasolineras que
hay en cada ciudad en función del número de habitantes, con pendientes muy
parecidas cualquiera sea el país de que se trate, como se ve en la figura 33
del libro de West, que muestro a continuación:<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqV2l4JnS-Dg06FOt1mp6VkvsWCdEt0lFrhidrVXBldo7nJ94Q0IwM-Q29inJZ4Upn4bFAKsLD7IL1puVSyJj6hTu_eH4mb0XwWF_R1C0LyzcyywY7nB8qvpYabwpOjpRoWQFAbqj9AI2XMUDcS2cHMPLj70ZG66Q9EeSoCfErbm66Qu2-qpjkprmKo5o/s566/Fig33.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="552" data-original-width="566" height="312" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhqV2l4JnS-Dg06FOt1mp6VkvsWCdEt0lFrhidrVXBldo7nJ94Q0IwM-Q29inJZ4Upn4bFAKsLD7IL1puVSyJj6hTu_eH4mb0XwWF_R1C0LyzcyywY7nB8qvpYabwpOjpRoWQFAbqj9AI2XMUDcS2cHMPLj70ZG66Q9EeSoCfErbm66Qu2-qpjkprmKo5o/s320/Fig33.jpeg" width="320" /></a></div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><br /></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En
cambio, otras particularidades asociadas a las ciudades se ajustan a un
exponente diferente, aproximadamente igual a 1,15, como en el caso del número
de patentes en función del número de habitantes de la ciudad de la figura 3 del
libro:<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEir7jS3F7aIAODeQ66jcmYBM6cUFm5j-DylIBwTQDmnhPVWLXv5_adlBIBrUU3agjrTMpIbQH-aSrzmG_7Cq79SCPaoV6VZF1M-KfxNJWcBe1e8ghCZpND4ZGC9Ktje6SOzkTXHjx7zKdN4MzOVy-2hRgiGm9CZbEaCsKIkIHlt0R6gSrVzUlW2u7JddY4/s566/Fig3.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="445" data-original-width="566" height="252" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEir7jS3F7aIAODeQ66jcmYBM6cUFm5j-DylIBwTQDmnhPVWLXv5_adlBIBrUU3agjrTMpIbQH-aSrzmG_7Cq79SCPaoV6VZF1M-KfxNJWcBe1e8ghCZpND4ZGC9Ktje6SOzkTXHjx7zKdN4MzOVy-2hRgiGm9CZbEaCsKIkIHlt0R6gSrVzUlW2u7JddY4/s320/Fig3.jpeg" width="320" /></a></div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><br /></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">West
comenta al respecto:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Magnitudes
socioeconómicas como los salarios, la riqueza, las patentes, los casos de SIDA,
la delincuencia y las instituciones educativas, que no tienen analogía en
biología y no existían en el planeta antes de que los humanos inventaran las
ciudades hace diez mil años, también escalan con el tamaño de la población pero
con una relación super-lineal, es decir, con un exponente mayor que uno, aproximadamente
igual a 1,15. Un ejemplo de esto es el número de patentes producidas en una
ciudad que se muestra en la Figura 3. Así, per cápita, todas estas cantidades
aumentan sistemáticamente en la misma medida que aumenta el tamaño de la ciudad
y, al mismo tiempo, hay ahorros equivalentes que provienen de las economías de
escala en las magnitudes de infraestructura. A pesar de su asombrosa diversidad
y complejidad en todo el mundo, y a pesar de la planificación urbana
localizada, las ciudades manifiestan una sorprendente simplicidad, regularidad
y previsibilidad.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">El
problema de un exponente mayor que 1 es que da lugar a un crecimiento </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">super-exponencial</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, que tiende a infinito en un tiempo finito. Los
partidarios de la singularidad tecnológica (véase <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/09/transhumanismo-es-posible.html">este
artículo</a>) saltarán de gozo ante esta posibilidad, pero West es más comedido
y dice esto:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Esto es
obviamente imposible, por lo que algo tiene que cambiar… Este tipo de crecimiento
es claramente insostenible, porque mantenerlo exige un suministro ilimitado,
cada vez mayor, y finalmente infinito de energía y recursos, en un momento
finito del futuro. Si no se controla, la teoría predice que se desencadena una
transición a una fase que conduce al estancamiento, y finalmente al colapso.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Esta
previsión parece mucho más realista que las elucubraciones enloquecidas de los
partidarios de la singularidad tecnológica. Es curioso que la curva que ofrece
West para describir esta situación sea prácticamente idéntica a la que yo propuse,
para describir la evolución de las especies biológicas y las civilizaciones, en
mis dos libros, <a href="https://www.goodreads.com/book/show/15213517-human-cultures-and-evolution">Human
cultures and evolution</a> (1978) y <a href="https://www.goodreads.com/book/show/35338306-evoluci-n-biol-gica-y-evoluci-n-cultural-en-la-historia-de-la-vida-y-del">Evolución
biológica y cultural en la historia de la vida y del hombre</a> (2017).<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlR9sbqlkI8USSAM2BELC-ZFwKmPWu0eAEjnY9ue0ztQGq3-O92KsGnSSAWFSDlhuQZ74QlRIZpEfBUlAHlxYJa6DfTD6ooxNznytEfVGXLJRGTifV-tntdMZRjfkla56Ir9zxVA7McLjrBMbv9Rjfi6R8-Zo5O1ykSov4ijjiBL-EvzzWqe6r-_Qu_d4/s566/Figxx.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="461" data-original-width="566" height="261" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhlR9sbqlkI8USSAM2BELC-ZFwKmPWu0eAEjnY9ue0ztQGq3-O92KsGnSSAWFSDlhuQZ74QlRIZpEfBUlAHlxYJa6DfTD6ooxNznytEfVGXLJRGTifV-tntdMZRjfkla56Ir9zxVA7McLjrBMbv9Rjfi6R8-Zo5O1ykSov4ijjiBL-EvzzWqe6r-_Qu_d4/s320/Figxx.jpeg" width="320" /></a></div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><br /></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b>Hilo Temático sobre Matemáticas y Estadística: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/curvas-extranas-y-estructuras-biologicas.html">Anterior</a> Siguiente</b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p>
<span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-font-style: italic; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><br clear="all" style="break-before: page; mso-special-character: line-break; page-break-before: always;" /></span>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com2tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-35510949231996345882024-02-01T09:05:00.062+01:002024-02-08T09:02:15.093+01:00Curvas extrañas y estructuras biológicas<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/strange-curves-and-biological-structures.html"></a></b></p><p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/02/strange-curves-and-biological-structures.html">The same post in English</a></b></p><table align="right" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: 1em; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjNdpH5mtAeRz7eDnFfQllI1Cjz89-4LjG0h9TRmjGDwA9TAUOM0QjkQHAG0w5bUsoFmDjhEcGajN7swtVq5FgbHPk7FsAm0nHPx9UT3W2UDblZPyYxpZEqYTVShWs5ARL0uz5Ks336npDhgFjiEUIQ9YM6GxXG87zq_WTOMSWOVe6kBUbcJw2rJeep58Y/s443/Koch.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="443" data-original-width="422" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjNdpH5mtAeRz7eDnFfQllI1Cjz89-4LjG0h9TRmjGDwA9TAUOM0QjkQHAG0w5bUsoFmDjhEcGajN7swtVq5FgbHPk7FsAm0nHPx9UT3W2UDblZPyYxpZEqYTVShWs5ARL0uz5Ks336npDhgFjiEUIQ9YM6GxXG87zq_WTOMSWOVe6kBUbcJw2rJeep58Y/s320/Koch.jpg" width="305" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Copo de Nieve de von Koch</b></td></tr></tbody></table><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES-TRAD;">En general, se suele clasificar los objetos geométricos
en función del número de sus dimensiones, así:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Los </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">puntos</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> tienen cero dimensiones.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Las </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">líneas</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (rectas o curvas) tienen una dimensión.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Las </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">superficies</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> tienen dos dimensiones.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Los </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">volúmenes</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> tienen tres dimensiones.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Además,
los matemáticos trabajan a menudo con objetos que tienen más de tres
dimensiones, que nos resulta muy difícil imaginar.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">A
principios del siglo XX, el matemático sueco Helge von Koch descubrió una curva
muy extraña (el </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">copo de nieve</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> de von Koch), que tiene las siguientes propiedades:<span></span></span></p><a name='more'></a><o:p></o:p><p></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Es continua en todos sus puntos, pero no
tiene derivada en ninguno.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Aunque es una curva cerrada, su perímetro
es infinito.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Aunque es una línea, su dimensión no es 1.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES-TRAD;">En 1919, el matemático H. Hausdorff propuso un
nuevo concepto de dimensión, que tendría aplicación para estas curvas dudosas y
serviría para distinguirlas de las líneas y las superficies corrientes. De
acuerdo con su definición, demasiado complicada para detallarla aquí, todas las
líneas corrientes, abiertas o cerradas, a las que estamos acostumbrados, tienen
dimensión igual a uno; todas las superficies corrientes, dimensión dos. Pero
las curvas parecidas al copo de nieve de von Koch pueden tener dimensión fraccionaria,
comprendida entre uno y dos. Por ejemplo, el copo de nieve de von Koch tiene la
siguiente dimensión: (log 4)/(log 3) = </span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">1,2618595071429...<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">La
curva de von Koch no fue la primera curva rara que descubrieron los
matemáticos. A finales del siglo XIX, Giuseppe Peano ideó otra curva, aún más
extraña, que lleva su nombre, y que se obtiene como límite de un conjunto de curvas
sucesivas, la sexta de las cuales puede verse en la figura adjunta. Esta curva,
como todas las que la preceden y la siguen en la sucesión, es evidentemente una
línea que tiene un punto de partida y un punto final, situados en dos vértices
opuestos de un cuadrado. Un punto que se desplazase a lo largo de ella no
tendría libertad de movimiento más que en una dirección. Por lo tanto, parece
que se trata de un objeto de una sola dimensión. Pero también resulta evidente,
si observamos la sucesión de las curvas que la generan, que la línea acaba por llenar
el cuadrado. Tenemos aquí, por consiguiente, una línea que llena por completo
una superficie, sin dejar, aparentemente, de ser línea.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"></p><table align="center" cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjMaEl3ORLaLWvDibeKYFYh4pFpbS1S38SRr3Xoi-6iMw95K_NbK_4oB3q0SF3oDMargRQu3ZcWxGJR7_iKWAAth97uIQoFwTT_CnQ6H44Y6FzrumndDKqkOeTNueT7PEyLJU1Vd6RTwFhMqXRTwt6G9XC2pJuS8EbLEp-kCkrU2fvkJfl9pwSMuZCKlBg/s640/Peano.jpg" style="margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjMaEl3ORLaLWvDibeKYFYh4pFpbS1S38SRr3Xoi-6iMw95K_NbK_4oB3q0SF3oDMargRQu3ZcWxGJR7_iKWAAth97uIQoFwTT_CnQ6H44Y6FzrumndDKqkOeTNueT7PEyLJU1Vd6RTwFhMqXRTwt6G9XC2pJuS8EbLEp-kCkrU2fvkJfl9pwSMuZCKlBg/s320/Peano.jpg" width="320" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Sexta aproximación a la Curva de Peano</b></td></tr></tbody></table><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">¿Cuántas
dimensiones tiene la </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">curva de Peano</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">? Por un lado, parece que una, porque es el límite de una sucesión de
curvas cuya dimensión es 1. Por otro lado, parece que dos, puesto que la curva
límite pasa por todos los puntos de un cuadrado. Y en efecto, si calculamos su
dimensión de Hausdorff, sale igual a 2. La curva de Peano también es rara por no
tener derivada en ninguno de sus puntos, pero esa es otra historia.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Muchos
años después de que Peano y von Koch descubrieran sus curvas, el matemático polaco-estadounidense
Benoit Mandelbrot propuso para estas curvas (y para otros objetos matemáticos)
el nombre de </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">fractales</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Igual
que la curva de Peano, a pesar de ser una curva, llena una superficie y por lo
tanto tiene dimensión 2, existen superficies fractales que llenan volúmenes, y
por lo tanto tienen dimensión 3. Y existen volúmenes fractales que llenan todo
el espacio disponible, y por lo tanto puede decirse que tienen dimensión 4. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Observemos
la figura adjunta, que he sacado del libro </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Scale: The universal laws of life and death in
organisms, cities and companies</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, de Geoffrey West, del Instituto de Santa Fe. Representa la tasa de
metabolismo (en watios) de varias especies de aves y mamíferos, en función de
su masa corporal. Los dos ejes de la figura son logarítmicos, lo que significa
que la línea recta sobre la que se colocan aproximadamente las tasas de
metabolismo de todos los animales considerados es, en realidad, una curva de
potencia, cuyo exponente es la pendiente de la línea, que vale aproximadamente ¾.
West explica así el significado de la figura:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Los
elefantes pesan aproximadamente 10.000 veces más (cuatro órdenes de magnitud) que
las ratas; en consecuencia, tienen aproximadamente 10.000 veces más células. La
ley de escala de potencia ¾ dice que, a pesar de tener 10.000 veces más células
que sustentar, la tasa metabólica de un elefante (es decir, la cantidad de
energía necesaria para mantenerlo vivo) es sólo 1.000 veces mayor (tres órdenes
de magnitud) que el de una rata.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbtVxqj8GYTIekcyYYhvzu89-HC_LXU-3WXUmfMZXtDSG4nP97ylIaBT42XboDe8_MgK7nDoIyNTu8G6MXfi0fW0GcszJrmABzu2lUiBOj8ABBHiPrKDSThRE99S5b5rRkgXgYJJDoZYpPz_H8iAN6fPbMSYrOzPMrCHKgeZFAN-QL80znC8EnNDBxBE0/s566/West1.jpeg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="434" data-original-width="566" height="245" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgbtVxqj8GYTIekcyYYhvzu89-HC_LXU-3WXUmfMZXtDSG4nP97ylIaBT42XboDe8_MgK7nDoIyNTu8G6MXfi0fW0GcszJrmABzu2lUiBOj8ABBHiPrKDSThRE99S5b5rRkgXgYJJDoZYpPz_H8iAN6fPbMSYrOzPMrCHKgeZFAN-QL80znC8EnNDBxBE0/s320/West1.jpeg" width="320" /></a></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">¿Cómo
se explica esto? Según West, porque el sistema circulatorio de las aves y los
mamíferos, formado por vasos sanguíneos que tienen estructura jerárquica, con
la aorta y las venas cavas en la cúspide, más diversos vasos de diámetro
decreciente, hasta terminar en los capilares de diámetro microscópico, tienen estructura
fractal en tres dimensiones. Todas las células del cuerpo reciben alimento
desde algún capilar próximo, por lo que la estructura de los vasos sanguíneos tiene
que llenar todo el espacio disponible (todo el volumen del cuerpo), como la
curva de Peano llena la superficie de un cuadrado. Por lo tanto, la dimensión
de Hausdorf de nuestro sistema circulatorio es igual a 4. Eso explicaría el exponente
¾ en el crecimiento del metabolismo en función de la masa corporal de las aves
y los mamíferos.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Seguiremos
hablando de esto la semana que viene.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b>Hilo Temático sobre Matemáticas y Estadística: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/curiosidades-matematicas-y-citas-de.html">Anterior</a><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/ciudades-y-empresas-como-estructuras.html"> Siguiente</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-43105866216327551622024-01-25T09:05:00.023+01:002024-01-25T09:05:00.208+01:00Tres preguntas sin respuesta científica<p><b></b></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg9HEFZmeHoSWpqwvXNQkMPoSxFgukoEOLRp5VLvRqL3aGgfJF-qB3NasmTBxB2erbopPhmPNyGyTqX0cN8RyDGibLCqQFNuZMR0KDl47b-ZEYLkZcMRTHI1EnrRpjvQF_AaOW2IxllyHyXeSHqVlnYKcVrNRRUsIXq4C9oiJnOZu4XK6OH_nc7uMArHWY/s240/Evolucion_Universo.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="173" data-original-width="240" height="173" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg9HEFZmeHoSWpqwvXNQkMPoSxFgukoEOLRp5VLvRqL3aGgfJF-qB3NasmTBxB2erbopPhmPNyGyTqX0cN8RyDGibLCqQFNuZMR0KDl47b-ZEYLkZcMRTHI1EnrRpjvQF_AaOW2IxllyHyXeSHqVlnYKcVrNRRUsIXq4C9oiJnOZu4XK6OH_nc7uMArHWY/s1600/Evolucion_Universo.jpg" width="240" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/01/three-questions-without-scientific.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Aunque
ya he hablado de algunas de estas cosas en otros artículos, voy a reunir aquí
tres preguntas que, por ahora, no tienen respuesta científica, y que quizá
nunca la tendrán.<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="color: #222222; line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El
universo ¿comenzó a existir en el Big Bang, o hubo algo antes?</span></i></b><span color="windowtext" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> </span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Esta
controversia es mucho más antigua de lo que muchos piensan. Hace tres
cuartos de milenio, Tomás de Aquino escribió esto en su </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Summa Theologiae</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"> (I parte, cuestión 46):<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">No se puede probar mediante una demostración que el
mundo no ha existido siempre.</span></i></b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">O sea que, según Aquino, la cuestión de la </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">creatio
originans</span></i></b><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"> (que el mundo tuvo principio) es irresoluble por
la razón humana. Es de notar, sin embargo, que la </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">creatio
ex nihilo</span></i></b><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"> (que el mundo fue creado) sí estaría al alcance
de nuestra razón. Dicho con otras palabras: la razón nos permite llegar a la
conclusión de que el universo fue creado, pero no se podría demostrar si tuvo
principio o no.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">La controversia volvió al primer plano de la
actualidad con el triunfo de la teoría cosmológica del <b><i>Big Bang</i></b>. Diversas
teorías cosmológicas (de las que hablé en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2016/11/alternativas-al-big-bang.html">otro
artículo</a>) discrepan sobre si el tiempo asociado a nuestro universo comenzó con
el <b><i>Big Bang</i></b> o no. Nuestras teorías físicas no nos dejan saber qué
pasó antes del tiempo de Planck (5</span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES-TRAD;">×</span><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">10<sup>-44</sup>
segundos después del <b><i>Big Bang</i></b>), por lo que todas las propuestas que
se han hecho deben considerarse, al menos por el momento, elucubraciones sin
base científica.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Por otra parte, el segundo principio de la
termodinámica, que predice la muerte térmica del universo, parece implicar que
el universo tuvo que tener principio. De lo contrario, ya estaríamos en la
muerte térmica. Sabemos que este principio se aplica durante toda la historia
conocida del universo, pero ¿sería también aplicable <b><i>antes del</i></b> <b><i>Big
Bang</i></b>, suponiendo que esta frase tenga sentido? Nadie lo sabe.<o:p></o:p></span></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 2em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-nw8oknksFlg/WQmqmg5vi8I/AAAAAAAADYM/g4HoU4z5d2cNCq_tMZ-7LsI5fRH_Lu5RgCLcB/s1600/Aristotle.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-nw8oknksFlg/WQmqmg5vi8I/AAAAAAAADYM/g4HoU4z5d2cNCq_tMZ-7LsI5fRH_Lu5RgCLcB/s200/Aristotle.jpg" width="149" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Aristóteles</b></td></tr>
</tbody></table>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="color: #222222; line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">El universo ¿es finito o infinito?</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"> Parafraseando
a Aristóteles, podríamos decir que<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">La naturaleza aborrece los infinitos.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Las dos teorías físicas actuales presentan un
problema: ambas predicen infinitos. La relatividad general lo hace en las singularidades
gravitatorias: el <b><i>Big Bang</i></b> y los agujeros negros, cuya densidad
sería literalmente infinita. La mecánica cuántica, en la energía del vacío y
las cantidades que deben ser renormalizadas en la teoría cuántica de campos. Algunos
científicos piensan que una teoría cuántica de la gravedad que aún no existe eliminará
esos infinitos. Si fuese así, debemos esperar hasta que lo resuelva un genio
futuro de la física.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Pero mi pregunta inicial de este apartado se refiere a
otra cosa: <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">El espacio ¿es finito o infinito?<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Los cosmólogos no están de acuerdo sobre la respuesta
a esta pregunta. Algunos, como Einstein, prefieren que el universo sea finito, aunque
ilimitado. Otros sostienen que podría ser infinito, y sacan la consecuencia de
que todo lo que ocurre y ha ocurrido en la Tierra, incluida nuestra vida, tiene
que repetirse en un número infinito de lugares del universo. Soler Gil y yo publicamos
en 2014 <a href="https://repositorio.uam.es/bitstream/handle/10486/664735/about_soler_theoria_2014.pdf?sequence=1">un
artículo</a> que refuta algunos de estos argumentos. Ese artículo contiene el
siguiente párrafo:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><span style="mso-spacerun: yes;"> </span>[S]i partimos
del modelo cosmológico estándar, la posibilidad de que el universo sea infinito
sólo puede deducirse si se acepta un postulado adicional, a saber, el llamado
"<a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Principio_cosmol%C3%B3gico">principio
cosmológico</a>", que afirma que el universo es homogéneo e isotrópico a
escalas suficientemente grandes. Este principio es necesario para extrapolar la
descripción cosmológica del universo más allá de los límites del universo
observable. Sin embargo, su introducción da lugar a serios problemas. De hecho,
el principio cosmológico está siendo cada vez más cuestionado por ambas partes:
los argumentos teóricos y la evidencia observacional. Por lo tanto, una posición
agnóstica con respecto a la extrapolación del universo conocido más allá de
nuestro horizonte parece ser epistemológicamente razonable, especialmente
cuando esa extrapolación conduce al infinito.</span></i></b><span style="color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://3.bp.blogspot.com/-X4g_TCx7SJw/Wk_Uedd0YNI/AAAAAAAADwU/4x_IfW4q8h4UmR2bUJ4Jvfrehh1Nn8O3QCLcBGAs/s1600/Chaitin.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="186" data-original-width="186" src="https://3.bp.blogspot.com/-X4g_TCx7SJw/Wk_Uedd0YNI/AAAAAAAADwU/4x_IfW4q8h4UmR2bUJ4Jvfrehh1Nn8O3QCLcBGAs/s1600/Chaitin.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Gregory Chaitin</b></td></tr>
</tbody></table>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En el
universo, ¿todo es obra del azar?</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> Quizá esta pregunta no tenga sentido, puesto que
el azar es indecidible, como demostró Gregory Chaitin (véase <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2018/02/azar-o-seudo-azar.html">este
artículo</a> de mi blog). Su teorema, demostrado en 1975, dice en esencia
lo siguiente:<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">La aleatoriedad de los números enteros es indecidible.
Aunque la aleatoriedad se puede definir con precisión e incluso se puede medir,
en general no se puede demostrar que un conjunto de números sea aleatorio.</span></i></b><b><i><span face=""Arial",sans-serif" style="background: white; color: #00b050; font-size: 10pt; mso-ansi-language: ES;"> </span></i></b><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">(<i>Randomness and Mathematical Proof</i>, Scientific
American 232, No. 5, mayo 1975, pp. 47-52).</span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En ese mismo artículo describí
un </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">experimento mental</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> que demuestra que la distinción entre azar y
diseño es indecidible. Si, partiendo de mis experimentos sobre vida artificial,
yo fuese capaz de crear un mundo diseñado por mí, en el que aparecieran seres
inteligentes, dichos seres podrían llegar a la conclusión de que su existencia
era consecuencia del azar, cuando en realidad sería un caso de diseño. Si decidieran
que yo no existo, me parece que estarían equivocados.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Se basa en esta idea una de
mis novelas de ciencia-ficción: </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><a href="https://www.goodreads.com/book/show/33308262-la-escala-de-jacob">La
escala de Jacob</a></span></i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b style="text-align: left;">Hilo Temático sobre Cosmología Estándar: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/03/se-puede-ver-el-inicio-del-universo.html">Anterior</a> Siguiente</b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><b>Manue</b><b>l Alfonseca</b></p>
Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com19tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-87123145802356515982024-01-18T09:05:00.019+01:002024-01-18T09:05:51.558+01:00Dos errores respecto a la inteligencia humana<div class="MsoNormal" style="text-align: justify;">
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://4.bp.blogspot.com/-ksW-y_CGXUY/WrfJUDQECUI/AAAAAAAAD7E/mZgdnDx1Mq4h9iWWvbwwxdfHXybjcGuqgCLcBGAs/s1600/Stephen_Jay_Gould.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="268" data-original-width="220" height="200" src="https://4.bp.blogspot.com/-ksW-y_CGXUY/WrfJUDQECUI/AAAAAAAAD7E/mZgdnDx1Mq4h9iWWvbwwxdfHXybjcGuqgCLcBGAs/s200/Stephen_Jay_Gould.jpg" width="164" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Stephen Jay Gould</b></td></tr>
</tbody></table></div>
<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/01/two-errors-about-human-intelligence.html">The same post in English</a></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En un
artículo anterior (<a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/informacion-e-inteligencia.html">Información
e inteligencia</a>) mencioné que la inteligencia (</span><b><i><span style="color: #00b050; mso-ansi-language: ES;">la capacidad de manipular la información
de que se dispone y de crear otra nueva</span></i></b><span style="color: black; mso-ansi-language: ES;">) </span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">es un concepto difícil de
definir, relacionado con términos poco accesibles, como <b><i><span style="color: black;">comprensión</span></i></b></span><span style="color: black; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, <b><i>razonamiento</i></b>,
<b><i>planificación</i></b>, <b><i>imaginación</i></b>, <b><i>creatividad</i></b>,
<b><i>pensamiento crítico</i></b> y <b><i>resolución de problemas</i></b></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">En su
libro </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La falsa medida
del hombre</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (</span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">The Mismeasure of Man</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, en inglés) Stephen Jay Gould señala dos
errores importantes relacionados con el tratamiento científico de la inteligencia:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Reificación</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, palabra que procede del latín </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Res</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">cosa</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">: la tendencia que tenemos a convertir conceptos abstractos en
entidades. En el caso de la inteligencia, intentamos convertir este
concepto inabordable en algo más comprensible y susceptible de medición.<span><a name='more'></a></span><o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Gradación</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> (</span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">ranking</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">): nuestra tendencia a clasificar todas las cosas de acuerdo con
criterios numéricos sencillos que den lugar a una escala gradual. En el
caso de la inteligencia, esta tendencia ha dado lugar a lo largo de la historia
reciente a dos errores científicos importantes: en el siglo XIX, la </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">craneometría</span></i></b><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">. Y en el siglo XX, el sistema estadounidense
de medida del </span><b><i><span style="background: white; color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">cociente intelectual</span></i></b><span style="background: white; color: #222222; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> (<b><i>IQ</i></b>), que ha sido adoptado
con poco sentido crítico por muchos otros países.</span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">El
libro de Gould trata sobre </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">la abstracción de la inteligencia como entidad singular,
su localización en el cerebro, su cuantificación como número único para cada
individuo, y el uso de esos números para clasificar a las personas en una sola
escala de méritos, descubrir en todos los casos que los grupos —razas, clases o
sexos— oprimidos y menos favorecidos son innatamente inferiores y merecen
ocupar esa posición. En suma, este libro analiza la Falsa Medida del Hombre.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgde6U0hwWBVS8sP9rZYuzHeHC_0NyElGjS6dt4urR1AVkxZBRXMaXB9fJR3h17MuYhed9Hg6j1iKg2gMx9d0G4tF0GDsJ0thtPLyyvZm7Q1H6vcK_1MrGIwUYsXBAlRL_3HAkyaC0unB9fRVpKketOdO0vZ-AGpqMaeWhIS6bzUkyxRuCgj-snK4imnPw/s313/Paul_Broca_by_Pierre_Petit.png" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="313" data-original-width="220" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgde6U0hwWBVS8sP9rZYuzHeHC_0NyElGjS6dt4urR1AVkxZBRXMaXB9fJR3h17MuYhed9Hg6j1iKg2gMx9d0G4tF0GDsJ0thtPLyyvZm7Q1H6vcK_1MrGIwUYsXBAlRL_3HAkyaC0unB9fRVpKketOdO0vZ-AGpqMaeWhIS6bzUkyxRuCgj-snK4imnPw/w141-h200/Paul_Broca_by_Pierre_Petit.png" width="141" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Paul Broca</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Gould
aborda en este libro la historia de casi dos siglos de intentos por parte de
científicos, algunos de ellos serios y con buena voluntad, para demostrar que </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">la inteligencia de los blancos es
superior a la de los miembros de otras razas y la del hombre es superior a la
de la mujer</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. A menudo, pero no siempre,
se intentó explicar esa superioridad por un origen genético, y por tanto incorregible
por efecto de la educación o del medio ambiente social. Para discutir estas teorías,
Gould analizó los datos que estas personas publicaron y señaló los errores que
cometieron. Entre los científicos analizados, destacan: <o:p></o:p></span></p><p></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Louis
Agassiz</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, biólogo suizo
trasplantado a los Estados Unidos.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Paul
Broca</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, investigador de la
fisiología del cerebro, que se empeñó en apoyar sus prejuicios racistas midiendo
cráneos<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Cesare
Lombroso</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, padre de la
antropología criminal, hoy desacreditada, que creía que es posible
reconocer a los delincuentes por particularidades anatómicas y
fisiológicas, los </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">estigmas</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Alfred
Binet</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, creador del </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">cociente intelectual</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">. Binet afirmaba que esta medida no llevaba
detrás ninguna teoría sobre el intelecto; que no define nada innato ni
permanente; que sólo debe utilizarse para detectar niños retrasados y ayudarles
a mejorar; y que una puntuación baja no debe marcar a los niños como
incapaces de aprender. En los Estados Unidos, en cambio, el IQ se
convirtió en una medida lineal de la inteligencia, traicionando las restricciones
que Binet intentó imponer sobre su uso. Es un caso más del ansia de muchos
científicos por tratar cuestiones complejas como si se tratara de <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2015/10/dostoievski-funcion.html">funciones
de una sola variable</a>.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Cyril
Burt</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, famoso en la historia
del <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2014/03/fraude-cientifico-un-peligro-para-la.html">fraude
científico</a> por su empeño en demostrar la supremacía de los genes sobre
el aprendizaje mediante estudios fabricados sobre parejas de gemelos
inexistentes.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">Gould
arremete contra el empeño de algunos científicos en justificar sus prejuicios
con ayuda de la ciencia. Es curioso que no se dé cuenta de que él también está
sujeto a la misma acusación. Por ejemplo, en este libro, cuando habla de los
partidarios del origen genético de la inteligencia, suele llamarlos </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">conservadores</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> y los acusa de afirmar que </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">las personas malas,
estúpidas, pobres, marginadas o degeneradas son lo que son por su nacimiento.
Las instituciones sociales reflejan la naturaleza.</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> En cambio, llama </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">liberales</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> a quienes se oponen a esta afirmación. Cuando el libro fue escrito,
estos dos nombres eran equivalentes a </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Republicanos</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"> y </span><b><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Demócratas</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;">, y a lo largo del libro queda
bastante claro a qué partido político votaba Gould.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b style="text-align: left;">Hilo Temático sobre Inteligencia Natural y Artificial: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/01/problemas-de-la-generacion-automatica.html">Anterior</a> Siguiente</b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-style: italic;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-16398282144295551742024-01-11T08:05:00.000+01:002024-01-11T08:05:00.165+01:00Una década de Divulciencia<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;">
<a href="http://3.bp.blogspot.com/-iRj_yhOSEtU/VoljL2g0vBI/AAAAAAAAChY/76FAEaMrWpQ/s1600/Feliz_Aniversario.gif" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" height="187" src="https://3.bp.blogspot.com/-iRj_yhOSEtU/VoljL2g0vBI/AAAAAAAAChY/76FAEaMrWpQ/s200/Feliz_Aniversario.gif" width="200" /></a></div>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/01/ten-years-of-divulciencia-populscience.html">The same post in English</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">El lunes que </span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">viene se cumplen diez años de la creación del blog <b><i><span style="color: red;">Divulciencia</span></i></b> (<b><i><span style="color: red;">Populscience</span></i></b> en
la versión inglesa). En este tiempo he publicado 438 artículos en las dos
lenguas, más otros quince que publiqué sólo en versión española y once sólo en versión inglesa.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Recordaréis que en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/01/nueve-anos-de-divulciencia.html">el
artículo</a> que publiqué hace un año para recordar los nueve años de
existencia del blog incluí una figura que parecía indicar que, después de
alcanzar un máximo de unas 6000 visitas por mes en octubre de 2018, dicho número
fue disminuyendo lentamente hasta alcanzar sólo unas 3000 visitas (o sea, la
mitad) en enero de 2023.<span></span></span></p><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Un año después, la figura es
esta:<o:p></o:p></span></p><a name='more'></a>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgXo-454yleVZBcY7z9mPzO5DbWf4qiL0Z7Bkq6iaNgHyMZyjMtulRgzcUZgua4iY8AuD6rICvsayGsly2G0bD5HfoSvKrc9fh-BfbMNLbgKNPCpXv6__gR1zsUxsvUA1vPZT27I4f7Y4Dh222JCPW91tI5WLSi0VK2423lLt1l1NZKKYNWFpraWnqkG_8/s640/meses.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgXo-454yleVZBcY7z9mPzO5DbWf4qiL0Z7Bkq6iaNgHyMZyjMtulRgzcUZgua4iY8AuD6rICvsayGsly2G0bD5HfoSvKrc9fh-BfbMNLbgKNPCpXv6__gR1zsUxsvUA1vPZT27I4f7Y4Dh222JCPW91tI5WLSi0VK2423lLt1l1NZKKYNWFpraWnqkG_8/s320/meses.jpg" width="320" /></a></div><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Se observará que a partir de agosto
de 2023 el número de visitas al blog subió bruscamente hasta alcanzar valores
no muy lejanos a los máximos históricos que había logrado en 2018. ¿A qué se
debe este cambio repentino? ¿Se duplicó de pronto el número de visitantes?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">No. Lo que pasó fue esto: en
agosto de 2023, <b><i>Google Analytics</i></b> eliminó la versión que yo había estado
utilizando para medir el número de visitas y la sustituyó por otra nueva (<b><i><span style="color: red;">Google Analytics 4</span></i></b>). Uno de los cambios realizados
es que, a partir de ahora, no sólo se cuentan las visitas a las páginas web
realizadas desde un ordenador (como parece que hacía la versión anterior), sino
que también se cuentan las visitas hechas desde teléfonos móviles. Al parecer,
la versión anterior no lo hacía.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Es posible que las visitas a mi
blog se hayan mantenido más o menos constantes desde 2018 hasta ahora. Lo que pasa
es que cada vez más visitantes utilizan su teléfono para leer mis artículos, en
vez de leerlos en el ordenador. El descenso progresivo de las visitas parece
haber sido un artefacto debido al método empleado para contarlas.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El caso es que yo tenía otro modo
de medir las visitas a mi blog: el que proporciona el propio blog. Pero esta
medida es menos fiable, porque incluye las visitas de bots automáticos, que no
deberían contarse. Yo intenté estimarlas y descontarlas, pero no consideraba fiable
el resultado, que puede verse en la figura adjunta. Sin embargo, no debí
hacerlo tan mal, como se puede comprobar en esta figura, que muestra un
crecimiento lineal seguido por un aplanamiento. O sea, lo que he deducido a
partir de la otra medida.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj0G6L6HW3UufFSGu2bAxCunX3fQB3hFEsdsB3sm0tkGndPkcyYdy8mdlTgmvwVlilomAeoZ-6zFXpOqqxs7WdX3Ofd-LCv8JJGtQs-DIPMecGpgyjPfeaGqhE_yT6GAXcaeqCPuQuZfSla5ELXAP8d3koYRBFYTTaDXBfSxk7NDipUgT8YKj0SwqEohO8/s640/meses2.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj0G6L6HW3UufFSGu2bAxCunX3fQB3hFEsdsB3sm0tkGndPkcyYdy8mdlTgmvwVlilomAeoZ-6zFXpOqqxs7WdX3Ofd-LCv8JJGtQs-DIPMecGpgyjPfeaGqhE_yT6GAXcaeqCPuQuZfSla5ELXAP8d3koYRBFYTTaDXBfSxk7NDipUgT8YKj0SwqEohO8/s320/meses2.jpg" width="320" /></a></div><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Quiero agradecer a mis lectores su
fidelidad. Que el número de visitas haya crecido desde 2014 hasta 2018 y se
haya mantenido casi constante durante otros seis años, resulta sorprendente y satisfactorio
para el autor de los artículos.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Para terminar, voy a poner al día
la lista de las personas (científicos o no) más citados en los artículos del
blog, que incluí por última vez <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2020/01/seis-anos-de-divulciencia.html">hace
cuatro años</a>.</span><span face=""Segoe UI Emoji",sans-serif" style="mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-family: "Segoe UI Emoji";"> </span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"> </span></p>
<div align="center">
<table border="0" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoNormalTable" style="border-collapse: collapse; mso-padding-alt: 0cm 0cm 0cm 0cm; mso-yfti-tbllook: 1184;">
<tbody><tr>
<td style="border: 1pt solid windowtext; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Nombre</span></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-left-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Veces citado en DivulCiencia</span></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Albert Einstein<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">75<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Isaac Newton<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">54<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Stephen Hawking<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">31<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Isaac Asimov<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">28<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Charles Darwin<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">27<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">C.S. Lewis<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">26<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Aristóteles<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">25<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Richard Dawkins<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">20<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Arthur C. Clarke<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">20<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Alan Turing<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">18<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Georges Lemaître<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">18<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Ptolomeo<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">17<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Ray Kurzweil<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">17<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Platón<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-right-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">17<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Jules Verne<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-right-alt: solid windowtext 1.0pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">13<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Pierre Teilhard de Chardin<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-right-alt: solid windowtext 1.0pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">12<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Kurt Gödel<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-right-alt: solid windowtext 1.0pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">12<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Roger Penrose<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-bottom-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-right-alt: solid windowtext 1.0pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">12<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-top-alt: solid windowtext 1.0pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">Aldous Huxley<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: normal; margin-bottom: 0cm; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">10<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Son en total 19 personas a las que
he citado al menos diez veces en los 455 artículos del blog. Entre ellos hay 14
científicos, dos de los cuales fueron ante todo grandes filósofos; y cinco
escritores, de los que tres fueron grandes divulgadores de la ciencia. Tres de ellos
aún viven; los demás han muerto.</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="background-color: white; color: #222222; font-family: Arial, Tahoma, Helvetica, FreeSans, sans-serif; font-size: 13.2px; text-align: start;">Hilo temático sobre Efemérides y Organización: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/05/un-universo-en-evolucion-divulciencia.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> Siguiente</b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b></b></span></p><div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b></b></span></p><div style="text-align: right;"><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Manuel Alfonseca</b></div><p></p><p></p></div>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com12tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-20747194368015804672024-01-04T09:05:00.025+01:002024-01-18T08:57:14.677+01:00Problemas de la Generación Automática de Lenguaje Natural<p></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-DidC1vMjcaY/WgNf0s6XF6I/AAAAAAAADqE/u7uYxKDsbGYm7oGmlFcvVVmgakF5xGdgQCPcBGAYYCw/s1600/AlanTuring.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="186" data-original-width="186" src="https://1.bp.blogspot.com/-DidC1vMjcaY/WgNf0s6XF6I/AAAAAAAADqE/u7uYxKDsbGYm7oGmlFcvVVmgakF5xGdgQCPcBGAYYCw/s1600/AlanTuring.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Alan Turing</b></td></tr>
</tbody></table><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2024/01/some-problems-in-automatic-natural.html">The same post in English</a></b><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">ChatGPT y otras herramientas
parecidas han cumplido con creces la prueba de Turing, pues son capaces de
engañar a muchos seres humanos (no sé cuántos, pero desde luego bastantes más
del 30%) haciéndoles creer que detrás de esos algoritmos tan simples hay una
mente. Pero, <a href="https://spectrum.ieee.org/winograd-schemas-replace-turing-test-for-defining-humanlevel-artificial-intelligence">como
dijo Evan Ackerman</a> (Senior Editor de IEEE Spectrum):<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span lang="ES-TRAD" style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES-TRAD;">La prueba de Turing no demuestra que
un programa de inteligencia artificial sea capaz de pensar. Indica si un
programa de IA puede engañar a un ser humano. Y los seres humanos somos
realmente tontos.<span></span></span></i></b></p><a name='more'></a><b><i><span lang="ES-TRAD" style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES-TRAD;"> </span></i></b><b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></b><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/06/un-modelo-de-chatgpt.html">un
artículo anterior</a> expliqué cómo funciona el algoritmo empleado por ChatGPT
y herramientas similares para generar textos de aspecto humano. Es muy
sencillo. Puede verse una explicación parecida (aunque más larga) en <a href="https://writings.stephenwolfram.com/2023/02/what-is-chatgpt-doing-and-why-does-it-work/">este
artículo de Wolfram</a>. Como expliqué en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/informacion-e-inteligencia.html">otro
artículo</a>, este algoritmo, junto con una enorme cantidad de datos contenida
en una red neuronal gigantesca que almacena información y no tiene inteligencia,
es capaz de generar textos de aspecto muy semejante a los que suele escribir un
ser humano.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El artículo de Wolfram mencionado
niega, como yo, que estas herramientas sean inteligentes. Sostiene que su
verdadera utilidad es descubrir que los lenguajes humanos tienen
particularidades que no conocíamos, que permiten que estas herramientas puedan generar
textos de aspecto humano. Aquí discrepo de Wolfram. Creo que no hay que
recurrir a propiedades extrañas de las lenguas; que el uso de un algoritmo tan
sencillo como el que ambos hemos explicado hace inevitable que los textos
producidos emulen los de origen humano. Llegaré más lejos: los textos que
genera ChatGPT son realmente textos humanos astutamente combinados.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjm3mbooJerDGjhw_jFuOGJz8iFowVbPjS9z792GBjNXdjsHZS1XiIpZpbBtduho_GdHLUZPrZ1zn7yfdq7hkYyi-PosWEEeFGknGHCRgAGpBLMKeRjtAHdixgIwLmQP-VB6WyqhH4YFaRbtu4VPH5L0nmb4_TWVW54I07hkyV2oZcKroKC8v0fR_1k/s1400/chatgpt.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="1400" data-original-width="1400" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjm3mbooJerDGjhw_jFuOGJz8iFowVbPjS9z792GBjNXdjsHZS1XiIpZpbBtduho_GdHLUZPrZ1zn7yfdq7hkYyi-PosWEEeFGknGHCRgAGpBLMKeRjtAHdixgIwLmQP-VB6WyqhH4YFaRbtu4VPH5L0nmb4_TWVW54I07hkyV2oZcKroKC8v0fR_1k/w200-h200/chatgpt.jpg" width="200" /></a></div>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En un comentario al segundo artículo
de mi blog que he mencionado, un lector señaló que ChatGPT había generado una
traducción perfecta del latín al español de la fábula de Fedro <b><i><span style="color: red;">La zorra y las uvas</span></i></b>, mejor que la versión del
traductor de Google. Consultado un experto, me explicó que el traductor traduce
el texto que se le ofrece, mientras que ChatGPT, al generar la respuesta a la
pregunta “traduce tal texto del latín al español”, recurre a las traducciones de
origen humano presentes en los datos de entrenamiento que ChatGPT ha incluido
en su memoria, y que probablemente incluyen parte de la Web mundial. Eso sí, el
elemento de aleatoriedad en el algoritmo le permite, no ya utilizar un texto
único, sino saltar de uno a otro cuando ambos se refieren a lo mismo. Así, en
la traducción de la fábula, la frase "Aún no está madura; no quiero
tomarla agria" podría haber salido de la página 191 de la <a href="https://core.ac.uk/download/pdf/48102411.pdf">Gramática Latina de
Francisco Hidalgo</a>. Y la frase “se consuelan con palabras” podría
proceder de la página 99 de los <a href="https://philarchive.org/archive/ELAEL">Estudios
Latinos de Elías Castro Blasco</a>.<o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sabemos que el algoritmo escoge, de
entre <b><i>la información utilizada para el</i></b> <b><i>entrenamiento</i></b>
<b><i>de la red neuronal</i></b>, una palabra que puede seguir a las que ya tiene.
Si lo que lleva acumulado ha salido de un texto concreto, es probable que la
palabra siguiente pertenezca también al mismo texto original. Si dicho texto conlleva
derechos de autor, la contestación de la herramienta será reconocible y
transgredirá dichos derechos. Esto ya ha ocurrido. De hecho, se sabe que muchos
textos con derechos de autor han sido utilizados para entrenar la red neuronal
de ChatGPT, y algunos autores</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;"> </span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;">(y el </span><a href="https://www.eldebate.com/tecnologia/20231227/the-new-york-times-demanda-microsoft-openai-usar-textos-permiso_163265.html" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;">New
York Times</a><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;">)</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"> han entablado pleitos contra OpenAI (la empresa
madre de ChatGPT), acusándola de transgredir sus derechos de autor.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Ante esta situación, <a href="https://coit.us13.list-manage.com/track/click?u=c62a4b5e862ffbbc1bd9d69bb&id=23b32f7521&e=8d4aefe35a">Business
Insider</a> informa de que OpenAI, con la ayuda de Microsoft y Google, que
también disponen de herramientas de este tipo, están intentando conseguir que
la responsabilidad de las transgresiones de los derechos de autor recaiga sobre
el usuario final, el que hace la pregunta y publica la respuesta, y no sobre la
empresa madre o sus programadores.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Si esto saliera adelante,
significaría que toda persona que utilizara una de estas herramientas para
generar un texto cualquiera, antes de publicarlo, debería investigar si alguna
de sus partes transgrede derechos de autor. Si no lo hiciera, se expondría a
verse sometido a pleito. Lo cual podría dar lugar a que sean pocos los que se
atrevan a utilizar ChatGPT y sus congéneres.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Por otra parte, la aparición de
ChatGPT provocó alarma en algunos estamentos, como los profesores, que veían
amenazada su forma de calificar a sus alumnos, pues si les asignaban un trabajo,
se exponían a que les presentaran uno preparado por ChatGPT. En enero de 2023, OpenAI
puso a disposición pública una herramienta que supuestamente distinguía si un
texto era de origen humano o había sido generado artificialmente. La
herramienta fue retirada a los pocos días, porque en resumidas cuentas era tan
confiable como tirar una moneda al aire.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Me parece que esto tiene explicación:
como los textos generados por las herramientas son realmente textos humanos más
o menos manipulados, es difícil que otras herramientas sean capaces de distinguir
su origen. Algunas versiones más modernas se fijan más bien en el estilo. Por
ejemplo, si el usuario hace una corrección a una respuesta de ChatGPT, la
respuesta siguiente empieza siempre disculpándose y dando la razón al usuario.
Esto, y otras propiedades estilísticas, se puede utilizar para detectar el
origen de algunos textos. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Pero no son de toda confianza,
porque he visto un caso en el que una de estas herramientas, a la que se le
propuso un texto que empezaba por una frase típica de ChatGPT y continuaba con
un párrafo de Wikipedia, concluyó que la primera parte era de origen humano,
mientras el texto de Wikipedia era artificial. O sea, la conclusión fue exactamente
opuesta a la realidad. He observado que los textos de Wikipedia tienden a ser
considerados artificiales por estas herramientas, quizá debido a que ChatGPT
hace uso de ellos en abundancia.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="text-align: left;">Hilo Temático sobre Inteligencia Natural y Artificial: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/programas-de-ordenador-y-juegos-de.html">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/01/dos-errores-respecto-la-inteligencia.html">Siguiente</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-55518088171417492572023-12-28T08:45:00.001+01:002023-12-28T11:55:22.398+01:00Respuestas a un lector que rechaza el Cristianismo<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-pL7jWFtPyWY/W2skZREp6OI/AAAAAAAAEM0/AINwQWZCkd8PvZxQXlztHJS0kl8deLsOwCPcBGAYYCw/s235/People_looking_miracle_sun.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="166" data-original-width="235" src="https://1.bp.blogspot.com/-pL7jWFtPyWY/W2skZREp6OI/AAAAAAAAEM0/AINwQWZCkd8PvZxQXlztHJS0kl8deLsOwCPcBGAYYCw/s0/People_looking_miracle_sun.jpg" /></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-font-weight: bold;"></span></div>
<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/12/responses-to-reader-who-rejects.html">The same post in English</a></b></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Un lector muy fiel a mi blog, que
alaba mi forma de tratar la ciencia, en cambio rechaza el Cristianismo, y
parece que le molesta que de mis artículos se pueda deducir que yo soy católico
creyente. En una andanada de comentarios que lanzó en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/10/el-principio-de-indiferencia.html">uno de mis artículos</a>,
detalla sus argumentos. Allí no le contesté porque no era oportuno hacerlo,
dada la longitud de sus comentarios, que en total contienen 3346 palabras, mientras
que mi artículo sólo tiene 644 (más de cinco veces menos).<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Creo que a este lector conviene calificarle
más bien como agnóstico que como ateo, como parece deducirse de estas palabras:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Divagar sobre la posible existencia de Dios
y caer del lado de "voy al 100% con que sí existe" no tiene nada de
estúpido. El universo es TAN complejo que, mientras no haya ninguna prueba en
contra, creer que puede existir alguien/algo que "diseñó" todo esto… no
se puede tachar de "pensamiento estúpido".<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Creo que las diversas críticas del
lector pueden resumirse citando estas palabras, que también aparecen en su
primer comentario:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El problema viene cuando se pretende
utilizar todos estos razonamientos (que, en principio, hablan de Dios como algo
completamente etéreo e impersonal) para tratar de validar la historia de
Jesucristo, que parece que es la finalidad.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Está claro, ¿no? El lector acepta
que yo hable de Dios, pero no de Jesucristo. Al parecer, le molesta
profundamente que lo haga. He nombrado a Jesucristo en ocho artículos entre más
de 450, aunque es posible que mi cristianismo se desprenda también de artículos
en los que no le nombro. Y me acusa de tratar de llevar el agua a mi molino (o de
barrer para casa). Se trata de un caso de libro de la falacia <b><i><span style="color: red;">ad hominem</span></i></b>. Ya sabemos que a esa falacia (que
en este caso puede resumirse así: <b><i>dices esto porque eres católico</i></b>)
se puede responder de la misma manera: <b><i>dices eso porque eres ateo, o
agnóstico</i></b>, o lo que corresponda. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La mayor parte de sus comentarios
(2092 palabras) se dirige contra la posibilidad de que haya milagros, y en
particular contra el milagro de Fátima, al que he dedicado <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2021/07/alucinaciones-colectivas-y-el-milagro.html">varios
artículos</a> de este blog. Sospecho que el lector piensa que sus argumentos
contradicen lo que yo dije en esos artículos, pero en conjunto pienso que no ha
hecho más que confirmarlo. Yo dije en su momento que: <o:p></o:p></span></p>
<ol start="1" style="margin-top: 0cm;" type="1">
<li class="MsoNormal" style="background: white; color: #222222; line-height: normal; margin-bottom: 3pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">O bien <b><i>ese
hecho ocurrió de verdad</i></b>, o sea, los testigos que lo atestiguan
dijeron la verdad.</span><span face=""Arial",sans-serif" style="font-size: 10pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="background: white; color: #222222; line-height: normal; margin-bottom: 3pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">O bien <b><i>el
hecho no ocurrió</i></b>, y los testigos mintieron deliberadamente.</span><span face=""Arial",sans-serif" style="font-size: 10pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="background: white; color: #222222; line-height: normal; margin-bottom: 3pt; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;">O bien <b><i>el
hecho no ocurrió</i></b>, pero los testigos no mintieron, simplemente
estaban equivocados, o habían sido presa de una alucinación colectiva, o
alguna explicación equivalente.</span><span face=""Arial",sans-serif" style="font-size: 10pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES;"><o:p></o:p></span></li>
</ol>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Y añadí: <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Los escépticos sostienen que el milagro fue
una alucinación colectiva, o bien un efecto óptico debido a la contemplación
del sol. Los creyentes preferimos la primera opción.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="http://1.bp.blogspot.com/-kn2-PKXYWaY/VX_-8VlZAqI/AAAAAAAACFo/XFFm4-bqPGs/s1600/descarga%2B%25281%2529.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" src="https://1.bp.blogspot.com/-kn2-PKXYWaY/VX_-8VlZAqI/AAAAAAAACFo/XFFm4-bqPGs/s1600/descarga%2B%25281%2529.jpg" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>G.K.Chesterton</b></td></tr>
</tbody></table>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">¿Y qué hace el lector? Sostener
que las únicas alternativas válidas de mi trilema son la segunda y la tercera.
O sea, lo mismo que yo había previsto que haría quien esté en su caso. Un
agnóstico o un ateo tiene que negar la posibilidad de que haya milagros, luego
tienen que adoptar forzosamente las otras dos alternativas. Un creyente dispone
de una alternativa más, la primera. (Los católicos no aceptamos automáticamente
todo lo que se nos dice que es un milagro, como demuestran los cuentos de G.K.
Chesterton agrupados en la colección <b><i><span style="color: red;">La
incredulidad del Padre Brown</span></i></b>). Luego esas 2000 y pico palabras confirman
lo que yo había previsto.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Por cierto, en el caso del
milagro de Fátima, muchos protestantes se suman a los ateos y los agnósticos
contra los católicos, porque uno de sus dogmas de partida (que la Virgen María
no puede participar en nuestra salvación) les impide aceptarlo. Lo contrario
ocurre con la resurrección de Cristo, que sí aceptan los protestantes.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Hay también alguna referencia al
otro argumento que suelen usar los ateos para negar la existencia de Dios: <b><i>el
problema del mal</i></b>. A este respecto dice:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Que los aviones que iban a impactar contra
las Torres Gemelas se hubieran quedado congelados en el aire a 20 metros del
impacto… hubiera sido alucinante, no hubiera habido explicación de ningún tipo
y hubiera quedado registrado en vídeo… Sin embargo eso no ocurrió… Y murieron
miles de personas. Y otras tantas sufrieron un impacto psicológico alucinante. Parece
ser que los milagros sólo ocurren para hacer tonterías intrascendentes.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDDunEh9bPY17sGx76hdoOgJvfC_gNkSI-FCPp8jgzPpPF83qODYwJwWc2DdtalRKvnImPwrTWeW0KEATWW_ygzb8GCG_JNQymlbqVkQcQPwVFdxjujqR-5wFaQlAprmTCZvVUUysB4YkbTzUsgfAtPgdjQMzxtFeClfQ67jdEmQUDyblC30ZaLL1MeDc/s736/Viginti2.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="736" data-original-width="469" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgDDunEh9bPY17sGx76hdoOgJvfC_gNkSI-FCPp8jgzPpPF83qODYwJwWc2DdtalRKvnImPwrTWeW0KEATWW_ygzb8GCG_JNQymlbqVkQcQPwVFdxjujqR-5wFaQlAprmTCZvVUUysB4YkbTzUsgfAtPgdjQMzxtFeClfQ67jdEmQUDyblC30ZaLL1MeDc/w127-h200/Viginti2.jpg" width="127" /></a></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Este es el problema del mal
humano, al que la respuesta usual es señalar que se está tratando de echar a
Dios la culpa del mal que hacen los hombres. O como parece que dijo Mark Twain:
<b><i><span style="color: red;">Hay muchos chivos expiatorios, pero el más
frecuente es la Providencia. </span></i></b>En este caso concreto se echa en
cara a Dios no haber realizado un milagro para evitar un acto humano de
barbarie. Otros suelen nombrar Auschwitz. <o:p></o:p></span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;">Esta exigencia de
milagros delata un concepto mágico</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;">-mecánico</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;"> de Dios, que sólo sería el corrector
automático del mal que realizamos los seres humanos. Los tiempos no cambian; eso
fue también lo que le dijeron a Cristo crucificado: </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;"><i><span style="color: red;">¡Sálvate a ti mismo bajando de la cruz! </span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: left;">(Mc.
15:30).</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Es curioso: antes de que el
lector pusiera estos comentarios en mi blog, yo había utilizado argumentos parecidos en una discusión sobre la existencia de Dios entre dos
inteligencias artificiales en <a href="https://www.goodreads.com/book/show/155415639-operaci-n-viginti-sistema-solar-4">mi última novela de ciencia-ficción</a>: <b><i><span style="color: red;">Operación Viginti</span></i></b>. El debate termina en
tablas, que es lo que suele ocurrir en este tipo de discusiones. Es casi imposible
llegar a un acuerdo, porque ambas partes del debate parten de axiomas
diferentes: uno afirma que Dios existe, el otro lo niega o lo pone en duda, y es difícil encontrar un argumento que sea capaz de convencerles.<o:p></o:p></span></p><div><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 17.12px; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b style="text-align: justify;">Hilo Temático sobre Ciencia, Fe y Ateísmo: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/09/richard-dawkins-frente-john-lennox.html">Anterior</a> Siguiente</b></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="text-align: left;"></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com11tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-7371089664773149922023-12-21T08:35:00.001+01:002024-02-04T11:56:25.375+01:00¿Está en crisis la divulgación científica?<p><b></b></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidOa0rve272mGqrkzW7xRFwT1TaPfqH-XVF3NtzbM_JofE9mS8kz18bB07UVSqh1et2L2wQ9DbEWDm_Fhmq2XTscRITm3tDKpQFZeInegGCtUAUCqILjiEBrYcfriYSjPaGI2u0xlkWf9IKbYa4vXJvuxMniZljO2DhBO0BBuWwdO5358zpLknEvtu-yI/s400/SCNW25022006.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="400" data-original-width="309" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidOa0rve272mGqrkzW7xRFwT1TaPfqH-XVF3NtzbM_JofE9mS8kz18bB07UVSqh1et2L2wQ9DbEWDm_Fhmq2XTscRITm3tDKpQFZeInegGCtUAUCqILjiEBrYcfriYSjPaGI2u0xlkWf9IKbYa4vXJvuxMniZljO2DhBO0BBuWwdO5358zpLknEvtu-yI/w154-h200/SCNW25022006.jpg" width="154" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/12/is-popular-science-in-crisis.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En los últimos treinta años, el interés
por la divulgación científica ha disminuido de forma preocupante. Quizá no sea ajena
a ello la pérdida de prestigio de la ciencia, a la que el hombre de la calle tiende
a considerar culpable o cómplice de algunas amenazas, como la proliferación de armas
nucleares, la destrucción descontrolada del medio ambiente o el cambio climático.
<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En este tiempo han desaparecido varias
secciones fijas de los medios de comunicación dedicadas a la divulgación científica,
así como algunas revistas importantes, y los libros de divulgación no suelen alcanzar
grandes éxitos de venta, con pocas excepciones, relacionadas sobre todo con la salud.
<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En los medios de comunicación de masas,
lo único que importa ahora es el gancho del titular, a costa del rigor científico,
por lo que a menudo los efectos de este tipo de divulgación son negativos y contraproducentes,
pues en vez de informar, deforman la opinión pública. Sobre los efectos nefastos
de este tipo de divulgación he hablado en </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2014/06/confusiones-egregias-en-los-medios-de.html"><span lang="ES" style="mso-ansi-language: ES;">varios artículos de este blog</span></a></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhfv2J3xSE60YthtqMJNZ0fA8V6feJT8VKHQgVitb0g-ccSgvZ9HN2ak4OSgaUlFjCJvgu9Yhnn5lrQLoe8U9Xv_aIoejjgp9waty45ygAXsqjEs0MNCt4b9Dg582MRtXpueLQ5rhyphenhyphensl8SpQAQGq8wauW2XL7xi_1j6VAr5VQ4DJHUtzvNeydnltC8CPGw/s317/IIC980.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="317" data-original-width="228" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhfv2J3xSE60YthtqMJNZ0fA8V6feJT8VKHQgVitb0g-ccSgvZ9HN2ak4OSgaUlFjCJvgu9Yhnn5lrQLoe8U9Xv_aIoejjgp9waty45ygAXsqjEs0MNCt4b9Dg582MRtXpueLQ5rhyphenhyphensl8SpQAQGq8wauW2XL7xi_1j6VAr5VQ4DJHUtzvNeydnltC8CPGw/w144-h200/IIC980.jpg" width="144" /></a></span></div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Veamos algunos de los cambios negativos
que han tenido lugar:<o:p></o:p></span><p></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El suplemento de ciencia de <b><i><span style="color: red;">La Vanguardia</span></i></b>
dejó de publicarse a mediados de los años noventa. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Duró
poco más de cinco años.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La revista <b><i><span style="color: red;">The Sciences</span></i></b>, de
la Academia de Ciencias de Nueva York, dejó de publicarse en la primavera de
2001, tras cuarenta años de existencia, habiendo publicado en total 242 números.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La revista <b><i><span style="color: red;">Mundo Científico</span></i></b>
desapareció en agosto de 2003, tras veintidós años de existencia, habiendo
publicado 247 números.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La revista <b><i><span style="color: red;">Investigación y Ciencia</span></i></b>
desapareció en febrero de 2023, tras 46 años de existencia, habiendo publicado
556 números. Un año antes dejó de publicarse en papel, pero sólo resistió un
año publicándose exclusivamente en formato digital.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La revista <b><i><span style="color: red;">Science News</span></i></b>, que
acaba de cumplir su primer siglo de existencia, ha pasado por los siguientes
cambios de formato:<o:p></o:p></span></li>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="circle">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level2 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Hasta 2008 se publicó semanalmente, con 52 números al año, de 16 páginas
por ejemplar.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level2 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Entre 2008 y 2017 la revista pasó a ser quincenal, con 32 páginas por
ejemplar (sin contar portada y contraportada), por lo que el número anual
de ejemplares se redujo a 26, aunque el número total de páginas se mantuvo
relativamente constante. Al mismo tiempo, el número máximo de páginas de los
artículos aumentó, con la consiguiente disminución del número de artículos.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level2 lfo75; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">A partir de 2017, el número anual de ejemplares se redujo a 22, porque
se introdujeron cuatro números dobles con más páginas. Así, la periodicidad
pasó a ser a veces quincenal y a veces mensual, y el número de páginas se
redujo un poco, pues los ejemplares dobles no tienen el doble de páginas que
los sencillos.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Veamos en la tabla adjunta cómo ha
evolucionado el número aproximado de artículos publicados al año en la revista <b><i><span style="color: red;">Science News</span></i></b>:</span></p><div align="center">
<table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoNormalTable" style="border-collapse: collapse; border: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-insideh: .5pt solid windowtext; mso-border-insidev: .5pt solid windowtext; mso-padding-alt: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184;">
<tbody><tr>
<td style="border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Año<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Nº de artículos y notas
breves<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Nº de páginas <o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">2007<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">860<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">869<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">2010<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">620<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">832<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">2015<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">600<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">836<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">2018<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">550<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">860<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr>
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">2022<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">430<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">836<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
</tbody></table><br />
</div>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg9LcVdGS0RgodmyTXzum_xmpqt7qG3z4NRl6OHuhg56tT_9JSQOl4QScQR6Cm6sGFzOuIbqg8oCm2V-RViSmyvoP5bmTMoPAnRithpRfNn0aJWQmhQJ4ZcjkPheWMtzzKB_Vb-VrliEcBcBMI__n8Okw8e-18ahwGONtjcCoZMKGHltE5FOtS6v_aNwgQ/s560/SCNW01-0206.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="200" data-original-width="560" height="71" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg9LcVdGS0RgodmyTXzum_xmpqt7qG3z4NRl6OHuhg56tT_9JSQOl4QScQR6Cm6sGFzOuIbqg8oCm2V-RViSmyvoP5bmTMoPAnRithpRfNn0aJWQmhQJ4ZcjkPheWMtzzKB_Vb-VrliEcBcBMI__n8Okw8e-18ahwGONtjcCoZMKGHltE5FOtS6v_aNwgQ/w200-h71/SCNW01-0206.jpg" width="200" /></a>Se observará que, aunque el número
total de páginas casi no ha disminuido, el de artículos publicados se ha reducido
a la mitad en sólo 15 años. ¿Significa esto que cada vez hay menos noticias científicas
dignas de ser divulgadas, a pesar de que cada vez se publica más? ¿O es que la revista
selecciona muchas menos noticias, porque prefiere aumentar el contenido de cada
una? No tengo respuesta a estas preguntas; habría que preguntar a los editores de
<b><i><span style="color: red;">Science News</span></i></b>.<o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Y a todo esto habría que sumar el
hecho, que constaté en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2021/10/el-fin-de-la-ciencia.html">otros
artículos</a>, de que un porcentaje creciente de las noticias científicas no
son verdaderos descubrimientos, sino <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2019/01/seguimiento-de-las-noticias-cientificas.html">sospechas</a>
de que algo <b><i>podría ser así</i></b>, <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/03/proyectos-cientificos-de-perogrullo.html">investigaciones
de perogrullo</a>, especulaciones gratuitas, simulaciones no validadas, o
noticias y disquisiciones sociológicas. Por lo tanto, el número de noticias científicas
genuinas ha disminuido radicalmente.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Hoy disponemos de medios de cálculo
y de búsqueda de información sin paralelo en la historia de la humanidad: un número
enorme de datos, a los que tenemos acceso a través de Internet; enciclopedias más
completas que las más grandes entre las tradicionales; ordenadores mil veces más
potentes que los gigantes de los años sesenta, que ponen a nuestra disposición toda
la información que deseemos con la simple presión de una tecla... Las perspectivas
son tan impresionantes y revolucionarias que se puede dar rienda suelta a la imaginación.
Y sin embargo, quizá precisamente a consecuencia de ello, cada vez se divulga menos
la ciencia y el rigor medio de las publicaciones de divulgación disminuye. ¿Dilapidaremos
todas estas posibilidades? ¿Está perdiendo la humanidad la fe en la ciencia? <o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Hilo Temático sobre Divulgación Científica: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/12/la-edad-de-oro-de-la-divulgacion.html">Anterior</a> Siguiente</b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-62988967737714043212023-12-14T09:05:00.039+01:002024-02-04T11:56:15.310+01:00La edad de oro de la divulgación científica<p><b></b></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE3FG1r2JCGUukjt8RKpxX2h1RKRMJJnsp7TABWBmGd9xrf8wUQBIF9nf9hd9TSZNWDHKxD3zZEUvsh8nmA-9O-G0A-78uydcErAPZBDSVQQ1cdpmbAMVudes8uuNZBjV0292T4TGwp3Gq1S7Eb99ow0u-wVl1odBN-RpPSWIQAqotZFJW3ZPwN0OESl8/s317/IIC980.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="317" data-original-width="228" height="317" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiE3FG1r2JCGUukjt8RKpxX2h1RKRMJJnsp7TABWBmGd9xrf8wUQBIF9nf9hd9TSZNWDHKxD3zZEUvsh8nmA-9O-G0A-78uydcErAPZBDSVQQ1cdpmbAMVudes8uuNZBjV0292T4TGwp3Gq1S7Eb99ow0u-wVl1odBN-RpPSWIQAqotZFJW3ZPwN0OESl8/s1600/IIC980.jpg" width="228" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/12/the-golden-age-of-scientific.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La divulgación científica, tal como
se realizó a partir de 1970, puede dividirse en tres grandes grupos:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level1 lfo74; text-align: justify;"><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Alta divulgación científica</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, representada por
las revistas de mayor nivel, dirigidas a lectores con buena base científica,
que desean mantenerse al día sobre los avances realizados en disciplinas distintas
de la suya: <o:p></o:p></span></li>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="circle">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level2 lfo74; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Scientific American</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, que había entrado en su segundo siglo de existencia y que publica cada
año, con periodicidad mensual, menos de cien artículos largos, selectos, amén
de un número reducido de artículos cortos, de información. Su prestigio aumentó
aún más cuando se convirtió en el medio a través del cual se hicieron públicos
algunos descubrimientos importantes, que eligieron esta revista en lugar de
publicaciones científicas más conocidas, como <b><i><span style="color: red;">Nature</span></i></b> o <b><i><span style="color: red;">Science</span></i></b>.
Así, en octubre de 1970, <b><i>Martin Gardner</i></b> publicó en su sección
(<b><i>Mathematical Games</i></b>) el primer artículo dedicado al <b><i><span style="color: red;">Juego de la Vida</span></i></b>, ideado por el matemático
británico <b><i>John Conway</i></b>: </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><a href="https://web.stanford.edu/class/sts145/Library/life.pdf"><span lang="ES" style="mso-ansi-language: ES;">The fantastic combinations of John Conway's
new solitaire game "life"</span></a></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">. Y en mayo de 1975, <b><i>Gregory Chaitin</i></b> publicó en Scientific
American su famoso artículo </span><span class="MsoHyperlink"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><a href="https://www.jstor.org/stable/24949798"><span lang="ES" style="mso-ansi-language: ES;">Randomness and Mathematical Proof</span></a></span></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, en el que demostró que <b><i><span style="color: red;">la aleatoriedad
de los números enteros es indecidible</span></i></b>, un teorema de indecidibilidad
comparable a los de Gödel.<span><a name='more'></a></span><o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level2 lfo74; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Science News</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, que por
entonces alcanzaba su primer medio siglo de existencia, se había especializado
en noticias breves, de no más de tres páginas, pero de alto contenido científico,
de las que publicaba casi un millar al año. La revista se publicaba con periodicidad
semanal, y cada ejemplar tenía 16 páginas, número que incluía la portada y
la contraportada.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirygXzDjKnnmz5lEnAaXJhvfuERLv-kVTbFd5jpyz0iNHzqa0RtoKL7nMyK5n3F1tAsX48yvQ7NiKfEt_APPM_OYq2fGnNtBQTa9HZwV5djKXxDeIL8IaM8OhaipxHHww1_L3OgREHlbEqj0IdKzofWt0beneRjVe72QoQcox1_nDKkvWvHfJOGMtpSmQ/s1660/LR350.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 2em;"><img border="0" data-original-height="1660" data-original-width="1296" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirygXzDjKnnmz5lEnAaXJhvfuERLv-kVTbFd5jpyz0iNHzqa0RtoKL7nMyK5n3F1tAsX48yvQ7NiKfEt_APPM_OYq2fGnNtBQTa9HZwV5djKXxDeIL8IaM8OhaipxHHww1_L3OgREHlbEqj0IdKzofWt0beneRjVe72QoQcox1_nDKkvWvHfJOGMtpSmQ/s320/LR350.jpg" width="250" /></a>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level1 lfo74; text-align: justify;"><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Divulgación científica media</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, representada
por revistas que publican artículos de menor nivel, dirigidos a un público
que tenga un nivel educativo semejante al de los estudiantes universitarios
de los primeros cursos. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Entre ellas podemos citar las siguientes:
<o:p></o:p></span></li>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="circle">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level2 lfo74; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En el extremo superior de este grupo, <b><i><span style="color: red;">La
Recherche</span></i></b> en Francia, revista mensual diseñada siguiendo la
línea de Scientific American, que fue creada en 1946 bajo el nombre <b><i>Atomes</i></b>,
que cambió por su nombre definitivo en mayo de 1970. Y en Estados Unidos <b><i><span style="color: red;">The Sciences</span></i></b>, la revista de la Academia de
Ciencias de Nueva York, de publicación bimestral (seis ejemplares al año),
que comenzó a publicarse en 1961.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level2 lfo74; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En el extremo inferior del grupo, y en Estados Unidos, las revistas<b><i><span style="color: red;"> New Scientist</span></i></b> (semanal, desde 1956) y <b><i><span style="color: red;">Discover</span></i></b> (bimestral, desde 1980); y en España
la revista <b><i><span style="color: red;">Muy Interesante</span></i></b>, mensual,
fundada en mayo de 1981.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l58 level1 lfo74; text-align: justify;"><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Baja divulgación científica</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, realizada usualmente
a través de los medios de comunicación de masas y dirigida al público en general.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">A partir de los años setenta, el éxito
de la divulgación científica de nivel medio y alto se plasmó en la aparición de
traducciones de las revistas más importantes a otros idiomas, con la posible añadidura
de algún artículo propio del país de que se trate. Así, en octubre de 1976 apareció
en España la revista <b><i><span style="color: red;">Investigación y Ciencia</span></i></b>,
asociada a <b><i>Scientific American</i></b>, que cada mes traducía siete de los
ocho artículos largos de la revista madre y añadía uno más, de autores de habla
hispana. Uno de estos artículos, del que yo fui uno de los dos autores, se publicó
en septiembre de 1980; esta revista también me publicó una nota breve en febrero
de 1995. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjrS3XDlUmUA1VXlfDps9dpqk2O9E9Pw-2DXBiDTfefY485eKQScewNwLyOX_MN1bFqhFpAYTyv1r08LafpePpfzgO4q8Cc3PDkkz4bKf_IKIJc_rXVjym7gBKArp_hHR6ALqkunmEawOPy4leb5wZxYtfNCs3-3PUVRZ9Cf3BgtqIIg5DxlRkqjD_xriY/s413/MunCien200.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="413" data-original-width="300" height="320" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjrS3XDlUmUA1VXlfDps9dpqk2O9E9Pw-2DXBiDTfefY485eKQScewNwLyOX_MN1bFqhFpAYTyv1r08LafpePpfzgO4q8Cc3PDkkz4bKf_IKIJc_rXVjym7gBKArp_hHR6ALqkunmEawOPy4leb5wZxYtfNCs3-3PUVRZ9Cf3BgtqIIg5DxlRkqjD_xriY/s320/MunCien200.jpg" width="232" /></a></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;">Algo parecido ocurrió con <b><i>La
Recherche</i></b>, que a partir de marzo de 1981 apareció en España bajo el nombre
de <b><i><span style="color: red;">Mundo Científico</span></i></b>. Esta revista me
publicó dos artículos largos en noviembre de 1988 y mayo de 1999. En abril de 1999
también participé en una encuesta-entrevista colectiva, que celebraba el número
200 de la revista. <o:p></o:p></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Durante los años ochenta, algún medio
de comunicación de masas, como el periódico <b><i><span style="color: red;">La Vanguardia</span></i></b>,
incluyó una sección semanal dedicada a la ciencia a un nivel sorprendentemente alto,
que en octubre de 1989 se transformó en un suplemento semanal de 16 páginas. Durante
esos años yo colaboré con La Vanguardia, que me publicó un total de </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><a href="https://sites.google.com/view/manuelalfonseca/home/articd#h.p_ID_497"><span lang="ES" style="mso-ansi-language: ES;">setenta artículos</span></a></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En 1988, que está dentro de este lapso
de 25 años que he llamado <b><i><span style="color: red;">la edad de oro de la divulgación
científica</span></i></b> (entre 1970 y 1995), se publicó el libro de divulgación
de mayor venta de la historia, <b><i><span style="color: red;">Breve historia del
tiempo</span></i></b>, de Stephen Hawking.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">¿Qué ha pasado desde entonces? Lo
veremos en el próximo artículo.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Hilo Temático sobre Divulgación Científica: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/12/la-prehistoria-de-la-divulgacion.html">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/12/esta-en-crisis-la-divulgacion-cientifica.html">Siguiente</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-22897102534217483942023-12-07T09:05:00.023+01:002024-02-04T11:56:01.768+01:00La prehistoria de la divulgación científica<p><b></b></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh4m3dFr6Ba-Th6Qmnlbr82dN15SJZFCZczug3gL3zTRB48CVQoYWOCNLdVPu7LdfOR6-hI231G7oBEwaKC8kIVKLydTJFAGKLmV5z73m0YXiGGNb3p8khBVy4aVbBuyQKOXVulXvoRxvnQiny53BXPKemdBA90pyySuj6GhdS4cQLS1OoEXlxNyMJs6_A/s397/ScientificAmerican.webp" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="397" data-original-width="300" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEh4m3dFr6Ba-Th6Qmnlbr82dN15SJZFCZczug3gL3zTRB48CVQoYWOCNLdVPu7LdfOR6-hI231G7oBEwaKC8kIVKLydTJFAGKLmV5z73m0YXiGGNb3p8khBVy4aVbBuyQKOXVulXvoRxvnQiny53BXPKemdBA90pyySuj6GhdS4cQLS1OoEXlxNyMJs6_A/w151-h200/ScientificAmerican.webp" width="151" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/12/the-prehistory-of-scientific.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El interés por el mundo que le rodea,
la curiosidad por averiguar las causas de los fenómenos naturales, son tan antiguos
como el hombre, pero en sentido estricto no se puede hablar de <b><i><span style="color: red;">ciencia</span></i></b> hasta la invención de la escritura, pues
los conocimientos que se comunicaban por transmisión oral eran desorganizados, imprecisos
y fragmentarios. Para que aparezca la ciencia, el bagaje de conocimientos debe constituir
un todo coherente y ordenado, lo que era prácticamente imposible antes de que se
pudieran utilizar medios de almacenamiento de información más permanentes que la
memoria humana. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En cuanto aparecieron sistemas de
escritura en Oriente Medio, la India, China y América, comenzaron a desarrollarse
las ciencias. Las tres primeras fueron la <b><i><span style="color: red;">medicina</span></i></b>,
las <b><i><span style="color: red;">matemáticas</span></i></b> y la <b><i><span style="color: red;">astrología</span></i></b>. Surgieron por razones prácticas: para
curar enfermedades; para el buen manejo de la economía y la agrimensura; para predecir
fenómenos naturales relacionados con el ciclo de las estaciones. Las ciencias de
la naturaleza (física, química, biología y geología) fueron menos necesarias para
las primeras sociedades humanas, por lo que no surgieron hasta la civilización griega.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Durante siglos, las ciencias tuvieron
carácter esotérico. Su conocimiento era patrimonio de algunos, que con el secreto
buscaban aumentar su prestigio. Así, el <b><i>juramento pitagórico</i></b> prohibía
a los miembros de esta escuela divulgar la existencia de los <b><i>números irracionales</i></b>.
Otro de esos casos fue la <b><i><span style="color: red;">alquimia</span></i></b>,
la química primitiva, que se desarrolló bastante en la civilización islámica y durante
la Edad Media occidental: sus adeptos debían someterse a muchos años de trabajo
y ascesis antes de poder descifrar los textos de la materia con ayuda de un maestro.
<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Durante los primeros cinco mil años
de la historia, la divulgación científica apenas existió. Había razones para ello.
Los libros eran escasos y caros. La mayor parte de la población era analfabeta.
No era fácil poner los conocimientos científicos al alcance de todos. Con la invención
de la <b><i>imprenta</i></b>, la situación cambió. Por fin pudo acometerse la empresa
de enseñar a leer y escribir a todo el mundo. El proceso fue lento, duró siglos,
pero a mediados del XIX estaba lo bastante avanzado como para que aparecieran los
primeros intentos serios de divulgación científica. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhZucl9sLMcE6fsQ3rPCb3HXoL0MBnHkOwHvrSmsBmM06fSY2XYdTiUE7m4DnpzKEEE4u8Pdl9nXWYB_Om1jHc4sgpRVIU9IjAK0apg5JGzq74Bjltmf8vssCHriKEx3xNBZFC9KuLllA2kAp4SGbhmzqqmS4W4MTLG8WLfHyrx621ptMWIos1EYL4PpuA/s394/ScientificAmerican1889.webp" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="394" data-original-width="300" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhZucl9sLMcE6fsQ3rPCb3HXoL0MBnHkOwHvrSmsBmM06fSY2XYdTiUE7m4DnpzKEEE4u8Pdl9nXWYB_Om1jHc4sgpRVIU9IjAK0apg5JGzq74Bjltmf8vssCHriKEx3xNBZFC9KuLllA2kAp4SGbhmzqqmS4W4MTLG8WLfHyrx621ptMWIos1EYL4PpuA/w153-h200/ScientificAmerican1889.webp" width="153" /></a></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En Estados Unidos la divulgación científica
alcanzó la máxima expansión e importancia. En 1845, Rufus Porter, inventor de Nueva
Inglaterra, fundó la revista <b><i><span style="color: red;">Scientific American</span></i></b>,
dedicada al principio a describir los últimos inventos y descubrimientos técnicos,
pero que en 1850 se había diversificado hacia otras ciencias y alcanzaba una tirada
de 30.000 ejemplares. Durante mucho tiempo, <b><i><span style="color: red;">Scientific
American</span></i></b> ha sido la revista de divulgación científica de más prestigio
y ha sido traducida a otros idiomas. <o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La divulgación de la <b><i>astronomía</i></b>
fue importante desde el principio, del mismo modo que cinco mil años antes estaba
en la lista de las primeras ciencias. Es fácil comprender por qué: los aficionados
a esta ciencia sólo necesitan paciencia y un telescopio. El número de astros es
tan grande y el campo de estudio tan vasto, que una persona sin formación especial
puede inscribir su nombre en los anales de la astronomía como descubridor de un
cometa o de un asteroide. Aun hoy, cuando proliferan los telescopios gigantes y
espaciales, la contribución de los aficionados no es desdeñable. Entre los divulgadores
europeos de la astronomía a finales del siglo XIX y principios del XX se puede mencionar
al francés <b><i>Camille Flammarion</i></b> y al barcelonés <b><i>José Comas y Solá</i></b>,
fundador de la sociedad astronómica de España y América. Ambos publicaron muchos
libros y artículos periodísticos. <o:p></o:p></span></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-v4kgqNtdeog/Ut-DtDolhGI/AAAAAAAABD0/vek4zadTwIAL_fe-NvBMlhJf9X2lev2NQCPcBGAYYCw/s600/Asimov2.png" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="600" data-original-width="520" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-v4kgqNtdeog/Ut-DtDolhGI/AAAAAAAABD0/vek4zadTwIAL_fe-NvBMlhJf9X2lev2NQCPcBGAYYCw/w173-h200/Asimov2.png" width="173" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Isaac Asimov</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Simultáneamente, en el siglo XIX y
a principios del XX, proliferó un nuevo género literario, la novela de ciencia-ficción.
Sus mejores publicaciones periódicas, como <b><i><span style="color: red;">Galaxy</span></i></b>
o <b><i><span style="color: red;">The magazine of Fantasy and Science Fiction</span></i></b>,
reconocieron que el interés de sus lectores por la ciencia-ficción se debía a la
curiosidad que despierta la ciencia. A partir de 1950, estas revistas incluían artículos
de divulgación firmados por nombres que pronto alcanzarían prestigio mundial en
este campo, como <b><i>Willy Ley</i></b>, <b><i>Arthur C. Clarke</i></b> e <b><i>Isaac
Asimov</i></b>. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">A medida que avanzaba el siglo XX,
el interés por la divulgación científica aumentó. Proliferaron revistas especializadas,
y muchos medios de comunicación de masas dedicaron a estos temas una sección permanente.
Los programas de divulgación alcanzaron en televisión altas cotas de audiencia.
Entre las series más populares podemos citar <b><i><span style="color: red;">Cosmos</span></i></b>,
del astrónomo norteamericano <b><i>Carl Sagan</i></b>, así como las numerosas películas
y series dedicadas al mundo submarino realizadas por el francés <b><i>Jacques-Yves
Cousteau</i></b>, inventor de la escafandra autónoma y de la televisión submarina,
y director durante muchos años del <b><i>Museo Oceanográfico de Mónaco</i></b>.
En España se puede considerar pioneros a <b><i>Manuel Calvo Hernando</i></b>, autor
de muchos artículos periodísticos, y a <b><i>Luis Miravitlles</i></b> en Televisión
Española. Resalta también la labor de <b><i>Félix Rodríguez de la Fuente</i></b>,
que filmó varias series de televisión de gran éxito sobre la vida de los animales.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Se puede afirmar que la década de
1970 fue el punto culminante de la divulgación científica a gran escala. ¿Qué ha
pasado desde entonces? Hablaremos de ello en el próximo artículo.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Hilo Temático sobre Divulgación Científica: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/06/recuerdos-del-futuro.html">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/12/la-edad-de-oro-de-la-divulgacion.html">Siguiente</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-32302625730430296652023-11-30T09:05:00.029+01:002024-02-04T11:55:36.618+01:00Los marcos de la ética en la tecnología<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://3.bp.blogspot.com/-95VCSQ3Zz7g/WGqYmt3GLxI/AAAAAAAADNY/KbPH3PCoHdsmSoOUwf55nVPIaSp-15eJQCLcB/s1600/Chernobyl_Disaster.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" height="200" src="https://3.bp.blogspot.com/-95VCSQ3Zz7g/WGqYmt3GLxI/AAAAAAAADNY/KbPH3PCoHdsmSoOUwf55nVPIaSp-15eJQCLcB/s200/Chernobyl_Disaster.jpg" width="154" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Desastre de Chernóbil</b></td></tr>
</tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/the-ethical-frameworks-in-technology.html">The same post in English</a></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">En sus acepciones 4 y 5, el
diccionario de la Real Academia define así la ética:</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Acepción 4: Conjunto de normas morales que rigen
la conducta de la persona en cualquier ámbito de la vida.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Acepción 5: Parte de la filosofía que trata
del bien y del fundamento de sus valores.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La Wikipedia define así la ética:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La ética es el intento de ofrecer una respuesta
racional a la pregunta de cuál es la mejor forma de vivir de los seres humanos.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Desde que Aristóteles escribió dos
(o tres) libros sobre ética (la <b><i><span style="color: red;">Ética Nicomaquea</span></i></b>,
la <b><i><span style="color: red;">Ética a Eudemo</span></i></b>, y quizá la <b><i><span style="color: red;">Gran Ética</span></i></b>), la ética se ha considerado una parte
importante de la filosofía.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Tradicionalmente se distinguen tres
enfoques principales (hay más) que pueden servir de marco para la construcción
de una ética:<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 2em; text-align: left;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://1.bp.blogspot.com/-nw8oknksFlg/WQmqmg5vi8I/AAAAAAAADYQ/q9WU0nqDIvoTfXi5O749FL7jR1Ft68rcACPcBGAYYCw/s1600/Aristotle.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="294" data-original-width="221" height="200" src="https://1.bp.blogspot.com/-nw8oknksFlg/WQmqmg5vi8I/AAAAAAAADYQ/q9WU0nqDIvoTfXi5O749FL7jR1Ft68rcACPcBGAYYCw/s200/Aristotle.jpg" width="149" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Aristóteles</b></td></tr>
</tbody></table>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El marco de Aristóteles, o teoría de la virtud</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: El objetivo de la ética es hacer que cada persona sea lo mejor
posible. La moral dependería más del carácter de la persona (de sus vicios
y sus virtudes) que de sus acciones. Cada persona debe primero desarrollar
un carácter excelente, y en consecuencia practicará las virtudes:<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Quien posee la excelencia del carácter
tenderá a hacer lo correcto</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> (<b><i>Ética a
Nicómaco, Libro II</i></b>)<o:p></o:p></span></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em; text-align: right;"><tbody>
<tr><td style="text-align: center;"><a href="https://2.bp.blogspot.com/-3zS8zbqkLBo/Wqzei8dKEMI/AAAAAAAAD4w/r8hzx0mkxgsD93wZBaYixXSkzFBB-RvDgCLcBGAs/s1600/Kant.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="287" data-original-width="220" height="200" src="https://2.bp.blogspot.com/-3zS8zbqkLBo/Wqzei8dKEMI/AAAAAAAAD4w/r8hzx0mkxgsD93wZBaYixXSkzFBB-RvDgCLcBGAs/s200/Kant.jpg" width="153" /></a></td></tr>
<tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Emmanuel Kant</b></td></tr>
</tbody></table>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El marco de Kant, o teoría deontológica</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">: La ley moral es objetiva y obliga a todos. Es un <b><i>imperativo
categórico</i></b>. Su consecuencia es un conjunto de deberes y derechos
comunes a todos. La conducta correcta es la que se adapta a esa ley objetiva:</span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Actúa de tal modo que todo lo que hagas
pueda convertirse en principio universal, válido para todos.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El marco utilitario, o teoría de la utilidad</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: El objetivo de la ética es maximizar la felicidad para el mayor
número de personas posible. La conducta correcta es la que beneficia al
mayor número de personas.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El fin (el beneficio de la mayoría)
justifica los medios.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Desde que Jeremy Bentham lo
formuló, a finales del siglo XVIII, el marco utilitario se ha extendido (más o
menos modificado) a casi todas las sociedades modernas. En cambio, el marco
deontológico está detrás de la <b><i><span style="color: red;">Declaración
Universal de Derechos Humanos</span></i></b> de la ONU de 1948, cuya <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2022/06/la-abolicion-del-hombre.html">frecuente
transgresión actual</a> suele apoyarse en el utilitarismo.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Hoy la ética utilitaria predomina
incluso en el mundo científico y tecnológico. Veamos un ejemplo en <a href="https://physicsworld.com/a/how-sound-is-the-model-used-to-establish-safe-radiation-levels/">esta
noticia</a> publicada por la revista digital <b><i>PhysicsWorld</i></b>:<o:p></o:p></span></p>
<blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px;"><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b><span style="color: red;">¿Cuán sólido
es el modelo que se utiliza para establecer niveles de radiación seguros?</span></b></span></i></p></blockquote>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La protección de los seres
humanos contra un exceso de radiaciones es, evidentemente, una cuestión tecnológica
con consecuencias éticas importantes. Para medir los efectos de las radiaciones
se han descrito tres sistemas diferentes:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variant-position: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El modelo lineal sin umbral</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> (<b><i>LNT</i></b>, por las siglas de la versión inglesa). Se basa en la
suposición de que cualquier cantidad de radiación es peligrosa, y que el riesgo
es proporcional (crece linealmente) con la cantidad de radiación recibida.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variant-position: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El modelo con umbral</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> afirma que las dosis de radiación inferiores a cierto valor (el umbral) no
suponen riesgo. O sea, que la exposición a pequeñas dosis de radiación no es
peligrosa y puede ignorarse.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variant-position: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;"> </span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El modelo hormesis u homeostático </span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">sostiene que las dosis pequeñas de radiación son beneficiosas y ayudan a
protegerse de las enfermedades.<b><i><span style="color: red;"><o:p></o:p></span></i></b></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El modelo LNT se aplica en los
Estados Unidos y muchos otros países para calcular los riesgos de la exposición
a radiaciones por parte del personal médico, de los trabajadores de las
centrales de energía nuclear, y de todos los entornos donde exista riesgo de
radiaciones.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Pues bien, la noticia de
PhysicsWorld se hace eco de una propuesta para cambiar dicho modelo obligatorio
por uno de los otros dos. ¿Y cuál es el motivo que se aduce? ¿Qué los otros
modelos son más fieles a la realidad? Pues no. El motivo es este:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Una de las razones… es que se sigue utilizando
como argumento contra las centrales nucleares… La necesidad crítica de
encontrar una alternativa viable a los combustibles fósiles para la producción
de energía requiere una capacidad honesta para evaluar la validez de este
modelo.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Está claro, ¿no? Lo que importa
no es si el modelo LNT es más o menos correcto, sino si debemos sustituirlo por
otro para que disminuya la oposición al uso de las centrales nucleares, que así
podrían sustituir en mayor proporción a los combustibles fósiles. Lo de menos
es la seguridad del personal, pues el verdadero objetivo (eliminar los
combustibles fósiles) se supone que es más beneficioso para un número mayor de
personas.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Yo estoy de acuerdo con que se
sustituyan los combustibles fósiles por enegía nuclear de fisión, pues nunca me
he opuesto visceralmente a esta fuente de energía. Pero no me parece bien que para
conseguir que la gente acepte su uso se disminuya la protección contra los
riesgos del personal. Otra cosa sería si el motivo aducido para realizar el cambio
fuese un estudio que comprobara que uno de los modelos alternativos es más fiel
a la realidad. Pero eso no parece haberse hecho, ni parece importar mucho al autor del artículo.<o:p></o:p></span></p>
<span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b><div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b style="text-align: justify;">Hilo Temático sobre Ciencia y Filosofía: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2021/09/la-fisica-y-el-libre-albedrio.html">Anterior</a> Siguiente</b></span></div><div style="text-align: right;"><b style="font-size: 12pt;">Manuel Alfonseca</b></div></b></span>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com11tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-33583403566962503772023-11-23T09:05:00.049+01:002024-02-04T11:55:26.498+01:00Curiosidades matemáticas y citas de matemáticos<p><b></b></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhfeOvIycL5ZuiRtnuwxDquol8FkLM6gn5J6Ml3f8whxX1W8nJ_QlrcTPJKL3QxlSwuv8U3m-J47vwaPND_1owrN7EXfKmBZiPRUV2SnXSJ4a1oqQyrkdaalCvjCn-p6RhJC_4XPqVHxHS_bVDEEAbSDaiM4SUVlbWNALvLR8CHTLo73MVBb4hMVGW4jyM/s499/Pickover.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="499" data-original-width="399" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhfeOvIycL5ZuiRtnuwxDquol8FkLM6gn5J6Ml3f8whxX1W8nJ_QlrcTPJKL3QxlSwuv8U3m-J47vwaPND_1owrN7EXfKmBZiPRUV2SnXSJ4a1oqQyrkdaalCvjCn-p6RhJC_4XPqVHxHS_bVDEEAbSDaiM4SUVlbWNALvLR8CHTLo73MVBb4hMVGW4jyM/w160-h200/Pickover.jpg" width="160" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/mathematical-trivia-and-quotes-from.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Las siguientes curiosidades y citas sobre
matemáticas las he sacado del libro <a href="https://www.goodreads.com/book/show/1231713.A_Passion_for_Mathematics">A
Passion for Mathematics</a>, de Clifford A. Pickover, que ya mencioné en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2019/06/simbolo-muerte.html">otro
artículo de este blog</a>. Estas son las curiosidades:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -17.85pt;"><!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: Symbol; font-size: 12pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><b><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Veamos cuatro propiedades
asombrosas del número 5</span></i></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">: a) Es la hipotenusa del triángulo
pitagórico más pequeño. b) Existen cinco sólidos platónicos. c) Es el <b><i>número
automórfico</i></b> más pequeño. Los números automórficos son aquellos cuyo
cuadrado termina en el número. d) Probablemente es el único <b><i>número
intocable</i></b> impar. Los números intocables son los que no son iguales a la
suma de los divisores propios de ningún otro número.<span></span></span></p><a name='more'></a><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -17.85pt;"><!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: Symbol; font-size: 12pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><b><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">El número de Champernowne</span></i></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">:
0,1234567891011121314… ¿Veis cómo se forma? ¿Sabríais continuar sus cifras?
Este número es <b><i>transcendente</i></b>, y posiblemente <b><i>normal</i></b>,
como e y π, lo que significa que sus cifras cumplen todas las condiciones que
usualmente se utilizan para saber si un número es aleatorio o no. Sin embargo,
es obvio que no es aleatorio, también como e y π.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -17.85pt;"><!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: Symbol; font-size: 12pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><b><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">¿Por qué es famoso el número 1729?</span></i></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">: Mientras
el matemático G.H. Hardy visitaba al famoso matemático indio Srinivasa
Ramanujan, mencionó que el taxi que le había traído tenía el número 1729 que,
dijo, es un número bastante aburrido. Ramanujan contestó inmediatamente: <b><i><span style="color: #00b050;">No, es muy interesante, porque es el número más pequeño
que se puede expresar como suma de dos cubos positivos de dos maneras
diferentes:</span></i></b> 1729 = 1<sup>3</sup>+12<sup>3</sup> = 9<sup>3</sup>+10<sup>3</sup>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -17.85pt;"><!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: Symbol; font-size: 12pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><b><i><span style="color: red;">Conjetura de Erdös</span></i></b>: En este conjunto de igualdades:</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhHbA8_DDqF7U8in0JIFIMz0ldj7TNsXus4eKSsdgNk8UrCYENKe9p2PqKob4v7FT2RAGg-jY1S_OGCtRen5OiDtrhjk3Upf5n_7MX23nph1ouYhqNf8voqY3quP461bq2lTbL6mC0A3NJcqgGyBvFF7YIdDWP0OnJagXnF8DYYfKRelNJYsSSxPFawo-8/s90/Formula11-23.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="22" data-original-width="90" height="22" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhHbA8_DDqF7U8in0JIFIMz0ldj7TNsXus4eKSsdgNk8UrCYENKe9p2PqKob4v7FT2RAGg-jY1S_OGCtRen5OiDtrhjk3Upf5n_7MX23nph1ouYhqNf8voqY3quP461bq2lTbL6mC0A3NJcqgGyBvFF7YIdDWP0OnJagXnF8DYYfKRelNJYsSSxPFawo-8/s1600/Formula11-23.jpg" width="90" /></a></span></div><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">la
única que tiene solución es la igualdad trivial: 1<sup>1</sup>+2<sup>1</sup>=3<sup>1</sup>,
que se obtiene para m=3, n=1. La conjetura se ha comprobado hasta m<1.485×10<sup>9321155</sup>,
pero hasta ahora no ha sido posible demostrarla.<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;">El número de Tegmark</span></i></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;">:
La distancia que habría que recorrer para encontrarse con una copia de sí
mismo en un universo homogéneo e infinito sería de </span></li></ul><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px;"><div style="text-align: center;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjf7Uvb9dmFIrpbk53Xm1GF7nadHdjK4VafP7E5zn7kC-6V5fzOnI2Mup2ntUeSRis1mUkyo4HTFYBDfjtrSAH0yLvvgKMW4bfVxwD24b9phEAfAG_Eps_R-CR7p_qsHpls7bR895aV58b2myvfILTlRBeV4_M6woe_FscYNgLbunyMii-_VwS3nVWUzGo/s41/Formula11-23b.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="22" data-original-width="41" height="22" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjf7Uvb9dmFIrpbk53Xm1GF7nadHdjK4VafP7E5zn7kC-6V5fzOnI2Mup2ntUeSRis1mUkyo4HTFYBDfjtrSAH0yLvvgKMW4bfVxwD24b9phEAfAG_Eps_R-CR7p_qsHpls7bR895aV58b2myvfILTlRBeV4_M6woe_FscYNgLbunyMii-_VwS3nVWUzGo/s1600/Formula11-23b.jpg" width="41" /></a></div></div></blockquote><div style="text-align: center;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><br /></div></div><blockquote style="border: none; margin: 0px 0px 0px 40px; padding: 0px; text-align: left;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">metros.
Permítanme que lo dude. En </span><a href="https://arxiv.org/ftp/arxiv/papers/1301/1301.5295.pdf" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">este artículo</a><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">
hablé a fondo del tema.</span></blockquote><ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 18pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -17.85pt;"><!--[if !supportLists]--><span lang="EN-US" style="font-family: Symbol; font-size: 12pt; mso-bidi-font-family: Symbol; mso-fareast-font-family: Symbol;"><span style="mso-list: Ignore;">·<span style="font: 7pt "Times New Roman";">
</span></span></span><!--[endif]--><b><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">El número de partidas de ajedrez
posibles</span></i></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">: El matemático G.H. Hardy lo estimó en </span><i style="mso-bidi-font-style: normal;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Cambria Math",serif; mso-font-kerning: 1.0pt;"><br /></span></i></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 18pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.7pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.7pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -17.85pt;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg-BPVKGkzWrd38ivrizdYoJ6W1WIihJTZ0ZKgQ2bkAN89ScFzIHnEW8Zq5R3_ukmaiCRkMkzvzBfppwezkrYBpvAANsF1tTUfSyVdno3ONSsqlqK9hzMrr6kXaknyDTXJCuhyphenhyphenNTd8ocSuivsB5zqQzwUTB5XbW0xTdE79AOkUEdIychyxziYWB10zCKxc/s41/Formula11-23a.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="22" data-original-width="41" height="22" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg-BPVKGkzWrd38ivrizdYoJ6W1WIihJTZ0ZKgQ2bkAN89ScFzIHnEW8Zq5R3_ukmaiCRkMkzvzBfppwezkrYBpvAANsF1tTUfSyVdno3ONSsqlqK9hzMrr6kXaknyDTXJCuhyphenhyphenNTd8ocSuivsB5zqQzwUTB5XbW0xTdE79AOkUEdIychyxziYWB10zCKxc/s1600/Formula11-23a.jpg" width="41" /></a></div><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Y estas son las citas:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Nuestro
conocimiento de las verdades matemáticas no sólo es cierto, sino real; no
se trata de quimeras vanas e insignificantes del cerebro.</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"> (John Locke, </span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">An
essay concerning human understanding</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">,
1690).</span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></i></b></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="color: #00b050; float: right; font-style: italic; font-weight: bold; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg6fY4yiB-oDfglSyLF_u7vc5hzCYOb3TqvsN-VY-mlpC9jRxhItbNZcuPIexSyr_3AYL8PGvRnVoXAGODvhS8ukdQ4tk7IkUI6UaBPaz5Odg4iB1c2WOdi0jKcMsWGJMYZAzfx0qNxiaCr-_TsOTHKnJF3Gz-GLqHXOaL4JfiklNZPYAjnC3JuCv7J6-0/s320/Arthur_Eddington.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="320" data-original-width="250" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg6fY4yiB-oDfglSyLF_u7vc5hzCYOb3TqvsN-VY-mlpC9jRxhItbNZcuPIexSyr_3AYL8PGvRnVoXAGODvhS8ukdQ4tk7IkUI6UaBPaz5Odg4iB1c2WOdi0jKcMsWGJMYZAzfx0qNxiaCr-_TsOTHKnJF3Gz-GLqHXOaL4JfiklNZPYAjnC3JuCv7J6-0/w156-h200/Arthur_Eddington.jpg" width="156" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b style="font-style: normal;"><span style="color: black;">Arthur Eddington</span></b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: left;"><span style="color: #00b050; font-style: italic; font-weight: bold;">Creo
que el universo contiene 15.747.724.136.275.002.577.605.653.961.181.555.468.044.717.914.527.116.709.366.231.425.076.185.631.031.296
protones y el mismo número de electrones. </span><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">(Arthur
Eddington, </span><b style="color: #00b050; font-style: italic; font-weight: bold; text-align: justify;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">The philosophy of
physical science</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">, 1939).</span></p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">La
enorme utilidad de las matemáticas en las ciencias naturales es algo que
roza lo misterioso y no existe una explicación racional para ello. No es
nada natural que existan “leyes de la naturaleza”, y mucho menos que el
hombre sea capaz de descubrirlas. El milagro de la idoneidad del lenguaje
matemático para la formulación de las leyes de la física es un regalo
maravilloso que no entendemos ni merecemos. </span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">(Eugene P. Wigner, </span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">The
Unreasonable Effectiveness of Mathematics in the Natural Sciences</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">, 1960).</span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></i></b></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Un
[matemático] experimenta a menudo la sensación incómoda de que su lápiz es
más inteligente que él. </span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">(Howard E.
Eves, </span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Mathematical circles</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">, 1969).</span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></i></b></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">La
ciencia, en su práctica diaria, se acerca mucho más al arte que a la
filosofía. Cuando miro la prueba del teorema de la indecidibilidad de
Gödel, no veo un argumento filosófico. La prueba es una obra de
arquitectura, única y encantadora como una catedral.</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"> (Freeman Dyson, introducción al libro </span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Nature’s imagination</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">,
1995).</span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></i></b></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">¿Es
Dios matemático? Es cierto que el mundo, el universo y la naturaleza se pueden
comprender de forma fiable utilizando las matemáticas. La naturaleza es
matemática. La disposición de las semillas de un girasol se puede entender
mediante los números de Fibonacci. Las cabezas de girasol, como otras
flores, contienen dos familias de espirales entrelazadas: una que gira en
el sentido de las agujas del reloj y la otra en el sentido contrario. Los
números de semillas y pétalos son casi siempre números de Fibonacci” </span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">(Clifford Pickover, </span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">The
Loom of God</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">, 1997).</span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></i></b></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify;"><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Nuestros
cerebros evolucionaron para que pudiéramos sobrevivir en la jungla. ¿Por
qué tenía que surgir un cerebro que sea bueno en captar la verdadera y
subyacente naturaleza de la realidad?</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">
(Brian Greene, citado por Susan Kruglinski en su artículo </span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">When even mathematicians don’t understand the math</span></i></b><span color="windowtext" lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">, New York Times, 25-5-2004).</span><b style="color: #00b050;"><i><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span></i></b></li></ul><div style="text-align: justify;"><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: Times New Roman, serif;"><b style="font-size: 16px;">Hilo Temático sobre Matemáticas y Estadística: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2022/02/anumeralismo-superexacto.html">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/02/curvas-extranas-y-estructuras-biologicas.html">Siguiente</a></b></span></p></div><div style="text-align: right;"><span style="font-family: Times New Roman, serif;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></div>
Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com8tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-40612769830556543682023-11-16T09:05:00.041+01:002024-02-04T11:53:46.968+01:00Programas de ordenador y juegos de inteligencia<p><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/computer-programs-and-intelligence-games.html"></a></b></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidjL_wprUEsf4Gzf7wBzoPzp_izARjMbENGFN5ZtBA9he7s8iOUp0f6kQlEso3plzIK12MfuTYYPzzHUqufz-nH0Q68JeW3_5SZQUMM0bsdFd1TZ47G-1fFKx6AVRrF85FzaA8ThakI5Y69ybp18ex6WOKL6RaGx2PXZBakPaoRH1SLxu9jUeDM2DQSLM/s320/Damas.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="228" data-original-width="320" height="143" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEidjL_wprUEsf4Gzf7wBzoPzp_izARjMbENGFN5ZtBA9he7s8iOUp0f6kQlEso3plzIK12MfuTYYPzzHUqufz-nH0Q68JeW3_5SZQUMM0bsdFd1TZ47G-1fFKx6AVRrF85FzaA8ThakI5Y69ybp18ex6WOKL6RaGx2PXZBakPaoRH1SLxu9jUeDM2DQSLM/w200-h143/Damas.jpg" width="200" /></a></b></span></div><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/computer-programs-and-intelligence-games.html">The same post in English</a></b></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">En 1956, John McCarthy y sus
colegas definieron el término </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">Inteligencia Artificial</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">,
del que tanto se está abusando, en un seminario que tuvo lugar en el Dartmouth
College de Hanover (USA). Ese mismo año, Arthur Samuel, que trabajaba en IBM,
construyó el primer programa de ordenador capaz de jugar a las damas. Este
programa guardaba información sobre el desarrollo de las partidas que jugaba y
la utilizaba para modificar sus jugadas futuras. Es decir, “aprendía”. Tras un
número suficiente de partidas, el programa fue capaz de vencer a su creador y
desempeñaba un papel razonable en los campeonatos oficiales.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-NZzLZ9_dY9t1iD3i7yppHQTcBHlNzAZYreiktOxZPjTv4EVt6R811fa5q-F52imB61FCOI_y4pJOb2TJQgOdVCNEahFRmBC5acyAA4SsKLtekJ841b5RxuZ8fxkH_o7qeBVhAYr6R-T7SHKqomJIJ-72VadRh8X5xtNyHodob2k0sd4ycJ2sCwy7Zqg/s275/chess.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="189" data-original-width="275" height="137" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-NZzLZ9_dY9t1iD3i7yppHQTcBHlNzAZYreiktOxZPjTv4EVt6R811fa5q-F52imB61FCOI_y4pJOb2TJQgOdVCNEahFRmBC5acyAA4SsKLtekJ841b5RxuZ8fxkH_o7qeBVhAYr6R-T7SHKqomJIJ-72VadRh8X5xtNyHodob2k0sd4ycJ2sCwy7Zqg/w200-h137/chess.jpg" width="200" /></a></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Este avance pareció dar la razón
a los creadores del término <b><i>Inteligencia Artificial</i></b>, que habían
predicho que diez años más tarde (o sea, hacia 1966) habría programas capaces
de traducir perfectamente entre dos lenguas humanas cualesquiera y de jugar al
ajedrez mejor que el campeón del mundo. Y esto no sería más que el principio.
Pronto sería posible construir máquinas capaces de comportarse con inteligencia
igual o superior a la nuestra. El viejo sueño de construir hombres artificiales
se habría hecho realidad.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> <o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Casi tres cuartos de siglo
después, las predicciones científicas en este campo siguen siendo muy
parecidas, e igualmente exageradas.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Desde entonces se ha avanzado
mucho, aunque más despacio de lo que pensaban McCarthy y sus amigos. Veamos
algunos ejemplos:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El <b><i><span style="color: red;">ajedrez</span></i></b> resultó un
hueso bastante más duro de roer que las damas. Es verdad que en 1958 Alex
Bernstein, de IBM, construyó un programa capaz de jugar al ajedrez como un
principiante, pero hubo que esperar hasta 1997 para que se cumpliera la predicción,
cuando <b><i><span style="color: red;">Deep Blue</span></i></b> de IBM
venció al campeón del mundo (Gary Kaspárov) en un duelo a seis partidas.
El último avance en este campo lo realizó la empresa DeepMind, que
pertenece al entorno empresarial de Google, que en 2017 anunció que su
programa <b><i><span style="color: red;">AlphaZero</span></i></b> había
alcanzado un nivel de primer rango después de entrenarse con otras copias
del mismo programa durante nueve horas, durante las cuales jugó un total
de 44 millones de partidas, almacenando información sobre estas partidas
en una red neuronal artificial profunda con aprendizaje por representación.
Otra versión de AlphaZero fue modificada para adaptarse a las reglas del <b><i><span style="color: red;">shogi</span></i></b> (ajedrez japonés) y parece haber
sido un éxito (al menos eso es lo que afirma DeepMind).<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiyRJyPPK3YNFyfI1plS5zMpD0PwrhfymMjeQ6ZX1NY9ztfkka1WWJPwUlP7F4XuF9Ea3eEZIcGEZcYVi5r16jGPw9sGT2a8ULCBl4ehTa0TZsYbhgioaZIW5fQOGHhQkcjPXWj6iHnml0p_Zy2Ehh3cRa7GCDLl0bpyDu5P2DWvadXCUawNsHGYQU_wQc/s468/Go.png" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="361" data-original-width="468" height="154" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiyRJyPPK3YNFyfI1plS5zMpD0PwrhfymMjeQ6ZX1NY9ztfkka1WWJPwUlP7F4XuF9Ea3eEZIcGEZcYVi5r16jGPw9sGT2a8ULCBl4ehTa0TZsYbhgioaZIW5fQOGHhQkcjPXWj6iHnml0p_Zy2Ehh3cRa7GCDLl0bpyDu5P2DWvadXCUawNsHGYQU_wQc/w200-h154/Go.png" width="200" /></a></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;">El primer intento de construir un programa para el juego chino <b><i><span style="color: red;">GO</span></i></b> lo realizó Albert L. Zobrist para su
tesis doctoral en 1968. Pero hubo que esperar a 2016 para que el programa
<b><i><span style="color: red;">AlphaGo</span></i></b> de DeepMind venciera
al campeón del mundo (Lee Sedol). Un año después, otra variante del
programa <b><i><span style="color: red;">AlphaZero</span></i></b>, entrenado
de la misma manera que los programas que juegan al ajedrez y al shogi,
consiguió superar a AlphaGo.<o:p></o:p></p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxVknHBaeIbtU8S7hJ3F3r2GN2ZTfbNtFebk1Foy8oY3lO-WvivsI36zBklWvXsUh9z-G3atX3Sf9zn6ayrhT4bbf5e_fr0HdB-dRylIRghwZiNDhPPvehyphenhyphenq1LMpS_O1AqtTB-dLU8dCzLC8hTHK9jRmaVdOkBKHYWwo831byK8LxjaPc2whn8-_pFGhc/s170/Backgammon.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="113" data-original-width="170" height="113" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxVknHBaeIbtU8S7hJ3F3r2GN2ZTfbNtFebk1Foy8oY3lO-WvivsI36zBklWvXsUh9z-G3atX3Sf9zn6ayrhT4bbf5e_fr0HdB-dRylIRghwZiNDhPPvehyphenhyphenq1LMpS_O1AqtTB-dLU8dCzLC8hTHK9jRmaVdOkBKHYWwo831byK8LxjaPc2whn8-_pFGhc/s1600/Backgammon.jpg" width="170" /></a></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;">El <b><i><span style="color: red;">chaquete</span></i></b> o <b><i><span style="color: red;">backgammon</span></i></b> fue más fácil. Uno de los
primeros intentos lo programó en 1980 Hans Berliner, de la Universidad
Carnegie Mellon, y su programa consiguió vencer al campeón mundial (Luigi
Villa). Durante el cuarto de siglo siguiente surgieron sucesores que también
alcanzaron el máximo nivel, pero desde el año 2005 parece que no se ha avanzado
más.<o:p></o:p></p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Jeopardy!</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> no es un juego,
sino un concurso de televisión en el que los concursantes deben responder correctamente
a cierto número de preguntas, premiándose la rapidez en contestar. En 2011,
el ordenador <b><i><span style="color: red;">Watson</span></i></b> de IBM
consiguió ganar a los dos concursantes de más éxito en la historia del concurso,
buscando la respuesta a las preguntas en una enorme base de datos y
ofreciendo la solución antes que sus oponentes.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Los programas que consiguen vencer
a los mayores expertos humanos en estos juegos de inteligencia <b><i><span style="color: red;">no son inteligentes</span></i></b>. Están formados por la
combinación de dos componentes: un algoritmo que conoce las reglas del juego de
que se trate, y una enorme cantidad de información, que se obtiene de las
partidas que ha realizado el algoritmo, y que últimamente se suele guardar en
una red neuronal artificial. Dicha información se obtiene de partidas realizadas
contra seres humanos, contra otros programas, o contra otras copias de sí
mismo. Como las computadoras actuales son muy rápidas, estos programas pueden
jugar millones de partidas en muy poco tiempo y acumular la información
necesaria para que su algoritmo alcance niveles de juego muy altos.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sin embargo, percisamente porque
no son inteligentes, es posible engañar a estos programas, hasta el punto de
que un principiante humano en el juego de que se trate pueda ganarles. Basta
con encontrar sus puntos débiles, que suelen existir en los juegos más complejos,
como el ajedrez y el GO, que tienen espacios de configuración enormes, por lo
que los programas no pueden estar entrenados para todas las situaciones
posibles.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En noviembre de 2022, un grupo de
investigadores publicó en arXiv <a href="https://arxiv.org/abs/2211.00241">un
artículo</a> en el que describen un procedimiento que les permitió derrotar a <b><i><span style="color: red;">KataGo</span></i></b> (un sucesor de <b><i>AlphaZero</i></b>),
jugando al GO. Este procedimiento descubrió una vulnerabilidad intrínseca en
estos programas, que aunque pueda ser subsanada, podría surgir de nuevo de otra
manera. Los autores del artículo lo expresan así:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Nuestros adversarios no ganan porque juegan
bien al GO. Lo que hacen es engañar a KataGo haciéndole cometer fallos graves…
Nuestros resultados demuestran que incluso sistemas sobrehumanos de IA pueden
albergar fallos sorprendentes.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Como dije al principio, llamar a
estos programas <b><i><span style="color: red;">Inteligencia Artificial </span></i></b>es
un abuso del lenguaje.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b></b></span></p><div><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b>Hilo Temático sobre Inteligencia Natural y Artificial: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/informacion-e-inteligencia.html">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2024/01/problemas-de-la-generacion-automatica.html">Siguiente</a></b></span></div><div style="text-align: right;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 107%; mso-ansi-language: EN-US; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b><b style="font-size: 12pt;">Manuel Alfonseca</b></b></span></div><p></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-19766651555115013862023-11-09T09:05:00.049+01:002024-02-04T11:54:19.622+01:00Información e inteligencia<p><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/information-and-intelligence.html"></a></b></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhhQGjJoGILkZV4Ub_UnNe_TmWq6JnGC0uWH-j8bTM7WYOHeXqEJRolCwqPCEPl9I7PaQdb4LcCtlUrOfRFluJCt2bCXAPfIPosQ5ZTY4pyqSb_f111_KbMDHV5dq-L9MmvUezSWrdxxyKadrbBCaIfdOh_IPqDGnAfHVbZnWhx8xhbX7XqXlNT4b3OEkM/s165/Biblioteca.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="124" data-original-width="165" height="124" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhhQGjJoGILkZV4Ub_UnNe_TmWq6JnGC0uWH-j8bTM7WYOHeXqEJRolCwqPCEPl9I7PaQdb4LcCtlUrOfRFluJCt2bCXAPfIPosQ5ZTY4pyqSb_f111_KbMDHV5dq-L9MmvUezSWrdxxyKadrbBCaIfdOh_IPqDGnAfHVbZnWhx8xhbX7XqXlNT4b3OEkM/s1600/Biblioteca.jpg" width="165" /></a></b></span></div><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/information-and-intelligence.html">The same post in English</a></b></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">La </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">arquitectura
de Von Neumann</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">, que se aplica a casi todos los ordenadores que
se han construido durante toda la historia de la informática, construye las computadoras
a partir de dos partes claramente separadas: la </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i>unidad de proceso</i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">,
en la que se ejecutan las instrucciones, y la </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i>memoria</i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">, donde se
guardan los datos. En consecuencia, casi todos los programas que ejecutamos en
nuestros ordenadores se dividen en dos secciones diferentes: el </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">algoritmo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> (las instrucciones ejecutables) y
los </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">datos</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> que constituyen la información
aportada al algoritmo (su </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i>input</i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">).</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Una separación tan clara se parece a los dos conceptos que aparecen en el título de este artículo:<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Información</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: El conjunto
de datos de que se dispone. En <b><i>biología</i></b>, el ADN es el
almacén principal de la información genética. En <b><i>teoría de la
información</i></b>, este término se refiere al contenido de un mensaje o texto
periodístico o de otro tipo.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Inteligencia</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: La
capacidad de manipular la información de que se dispone y de crear otra
nueva. En este contexto, se habla de <b><i>comprensión</i></b>, <b><i>razonamiento</i></b>,
<b><i>planificación</i></b>, <b><i>imaginación</i></b>, <b><i>creatividad</i></b>,
<b><i>pensamiento crítico</i></b> y <b><i>resolución de problemas</i></b>,
entre otros términos relacionados con este concepto tan difícil de
definir.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En la vida real, información e
inteligencia suelen estar separados. Veamos un ejemplo:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La <b><i>Biblioteca del Congreso de los Estados Unidos</i></b> se ha
usado con frecuencia como ejemplo de una gran cantidad de información.
Como contiene unos 32 millones de libros, cada uno de los cuales, si se
digitalizara, podría ocupar, en media, algo más de medio Megabyte, la
información total contenida en los libros de esa biblioteca se calcula en
unos 20 Terabytes (20 billones de bytes). A esto habría que añadir otras muchas
fuentes de información, como mapas, manuscritos, periódicos, tebeos, partituras,
y grabaciones de imagen y sonido. Pero este gran edificio, cuando está
vacío (por la noche, por ejemplo), no contiene inteligencia alguna. Cuando
está abierto sí puede contenerla, en forma de seres humanos que trabajan
allí o acuden a consultar la información que contiene.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhvseA-zIKFY2JRZ_oYGKZOTwteV_0zPCZS2MvW-p0PS2xEHZHdm8arRBW0Eh4tTL3WK8IU8d0wrrVIXNUr-ecOVjueDkzsOyJY3swnHPYGonrQAnXX1hdg0mlRqY6h9yZW6vky-cn401gPxlS856OK2M_QUIUI-LtkSkYoI1zciIVqiK2SAbUAyjaQ3JA/s287/JohnvonNeumann.gif" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="287" data-original-width="220" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhvseA-zIKFY2JRZ_oYGKZOTwteV_0zPCZS2MvW-p0PS2xEHZHdm8arRBW0Eh4tTL3WK8IU8d0wrrVIXNUr-ecOVjueDkzsOyJY3swnHPYGonrQAnXX1hdg0mlRqY6h9yZW6vky-cn401gPxlS856OK2M_QUIUI-LtkSkYoI1zciIVqiK2SAbUAyjaQ3JA/w153-h200/JohnvonNeumann.gif" width="153" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>John Von Neumann</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Vamos a ver otro ejemplo: consideremos
el Traductor de Google, que proporciona traducciones automáticas entre dos
idiomas, escogidos entre 133. Pues bien: el año 2018 se me ocurrió ponerle a
prueba haciéndole traducir del latín al español la fábula de Fedro que se conoce
por el título de <b><i><span style="color: red;">la zorra y las uvas</span></i></b>,
que en su lengua original dice esto:<o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span lang="FR" style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: FR;">Fame coacta vulpes alta in vinea uvam
appetebat summis saliens viribus. Quam tangere ut non potuit, discedens ait
: Nondum matura est ; nolo acerbam sumere. Qui facere quae non
possunt verbis elevant, adscribere hoc debebunt exemplum sibi.</span></i></b><b><span lang="FR" style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: FR;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Esta es mi traducción de la
fábula:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Empujada por el hambre,
la zorra apetecía unas uvas que estaban altas en la viña y
saltó con todas sus fuerzas. Como no pudo alcanzarlas, se fue diciendo: Aún no
está madura; no quiero comerla amarga. El que no pudiendo hacer algo lo rebaja
con palabras, debería aplicarse a sí mismo este ejemplo.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Esta fue la traducción que me
ofreció el traductor de Google en 2018:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El enfoque de la cresta de una fuente de
alta y constante de fuerza, los zorros en el viñedo de la uva es forzado
por el hambre. Cómo tocar uno no era capaz de César, al salir, dijo: Usted
todavía no ha, el recurso debe ser; No quiero tomar la amarga. Él no es capaz
de hacer con el deseo de atribuir esta estructura, por ejemplo.</span></i></b><b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Se observará que es totalmente absurda.
¿Qué pinta ahí, por ejemplo, el nombre de César? Se lo pregunté a un experto de
Google y me dijo que seguramente la red neuronal artificial que hay detrás del
traductor había sido entrenada con muy pocos textos en latín, y casi todos los
que se habían empleado contenían el nombre de César, por lo que dicho nombre
aparecería en casi todas las traducciones, viniera a cuento o no.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En octubre de 2023 volví a
pedirle al traductor de Google que me tradujera el mismo texto, y me ofreció
este resultado:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Impulsado por el hambre, el zorro, en lo
alto de la viña, buscó las uvas saltando con todas sus fuerzas. Como no podía
tocarlo, dijo al salir: Aún no está maduro; No quiero tomarlo amargo. </span></i></b><b><i><span style="color: #0070c0; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Aquellos que hagan lo que no pueden expresar con palabras</span></i></b><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> tendrán que atribuirse este ejemplo a sí mismos.</span></i></b><b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Se observará que esta
traducción es mucho mejor que la de 2018. Sólo es incorrecta la parte señalada
en color azul. ¿A qué se debe que el resultado haya mejorado tanto en tres
años? ¿Es más inteligente hoy el traductor de Google de lo que lo era entonces?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Probablemente no. Lo
que ha cambiado es la cantidad de información de que dispone. Ahora debe de
haber muchos más textos latinos en Internet, que el traductor ha podido utilizar
para ampliar su base de datos. Con otras palabras: lo que ha mejorado no es la
inteligencia, sino la información que se ha utilizado para entrenar al
traductor.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzN9_jE4wWGt-GZYfsYHCnAkH-OH9lNbTMbMn-yzrqRMFfidkgVW-WRTPC6musqkUK4JkAEv3_ul_EWoHE-qOg1GdunXvdQhO3e2OESD1v_Qdb9AsMTLNx1CD4p69CfL9mInoCTi4XLJJRujvakyRTNy6BEz98eLC40tMQmjLwLIbi6wPKpQyyNILEwaU/s1400/chatgpt.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="1400" data-original-width="1400" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjzN9_jE4wWGt-GZYfsYHCnAkH-OH9lNbTMbMn-yzrqRMFfidkgVW-WRTPC6musqkUK4JkAEv3_ul_EWoHE-qOg1GdunXvdQhO3e2OESD1v_Qdb9AsMTLNx1CD4p69CfL9mInoCTi4XLJJRujvakyRTNy6BEz98eLC40tMQmjLwLIbi6wPKpQyyNILEwaU/w200-h200/chatgpt.jpg" width="200" /></a></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Del mismo modo, como
expliqué en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/06/un-modelo-de-chatgpt.html">otro
artículo</a>, ChatGPT no construye los textos con que contesta a nuestras
preguntas porque sea inteligente, sino porque su red neuronal artificial ha
sido entrenada con gran cantidad de información. Como dije allí, su “inteligencia”
puede compararse a un programa de 18 instrucciones en el lenguaje APL (o sea, es
muy pequeña), mientras que la cantidad de información que maneja es enorme. Y no
debemos olvidar que las instrucciones de un programa tampoco son inteligentes. </span><b><i><span lang="EN-US" style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">Es inteligente el programador</span></i></b><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">.<o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><b><span style="color: black;"></span></b></span></p><div><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 16px;">Hilo Temático sobre Inteligencia Natural y Artificial: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/06/un-modelo-de-chatgpt.html">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/programas-de-ordenador-y-juegos-de.html">Siguiente</a></b></div><div style="text-align: right;"><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><b><span style="color: black;"><b style="font-size: 12pt;"><span style="color: black;">Manuel Alfonseca</span></b></span></b></span></div><p></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com12tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-15333783882048731862023-11-02T09:00:00.001+01:002024-02-04T11:53:59.871+01:00Cuantificación histórica de la violencia<p></p><b><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwN4KN_9DRH2SWx12svm4SXQCeuui2zLZ7ZL9DOx5wOKkkfqtHseF84QNQFXDcK0tp3ag6O7SCtQuJvBRT2AGqLluHVx8-Hz8jL8rEiwEoc2Ve-EHdrN1DC6S3-3ADLtJUYlQQPrGQjakXDj8unInyQJrG-BIYORpkU3Xqa1Hd7MU5Gq3nqeJRV6L9SoY/s225/225px-Birkenau_gate.JPG" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="169" data-original-width="225" height="169" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhwN4KN_9DRH2SWx12svm4SXQCeuui2zLZ7ZL9DOx5wOKkkfqtHseF84QNQFXDcK0tp3ag6O7SCtQuJvBRT2AGqLluHVx8-Hz8jL8rEiwEoc2Ve-EHdrN1DC6S3-3ADLtJUYlQQPrGQjakXDj8unInyQJrG-BIYORpkU3Xqa1Hd7MU5Gq3nqeJRV6L9SoY/s1600/225px-Birkenau_gate.JPG" width="225" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Auschwitz</b></td></tr></tbody></table><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/11/historical-quantification-of-violence.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En una conferencia reciente que
he escuchado, la conferenciante dijo que en los últimos tiempos la violencia en
el mundo ha disminuido considerablemente. Añadió que mucha gente tiene la
sensación de que es al revés, que ahora hay más violencia que nunca. ¿Es cierto
lo que dijo, o es verdad lo que piensa la gente?<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Empecemos por definir la <b><i><span style="color: red;">violencia</span></i></b>. </span><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">La Encyclopedia
Britannica la define así: <b><i>Un acto de fuerza física que causa o se pretende que cause daño.</i></b><span></span></span></p><a name='more'></a><span lang="EN-US" style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em; text-align: left;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi-QWwmrE2uyMBw2TQz-F29wqg09OtRvxvJ2xO9NoLqRjrBt5a8ZzzbIBJNfho8hqaxEsUx_i6uJw6m_9X8H_xUyX8e88ZVVSDoYdKnTI1Ss4keRtEDxpCup8Db04LGrUObXs8YdILqgrmZKbYKmkyPOEt0R-Zla5NjmQBVW4fvVR6B4rBtvqFX107h3Ic/s376/sorokin.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="376" data-original-width="300" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi-QWwmrE2uyMBw2TQz-F29wqg09OtRvxvJ2xO9NoLqRjrBt5a8ZzzbIBJNfho8hqaxEsUx_i6uJw6m_9X8H_xUyX8e88ZVVSDoYdKnTI1Ss4keRtEDxpCup8Db04LGrUObXs8YdILqgrmZKbYKmkyPOEt0R-Zla5NjmQBVW4fvVR6B4rBtvqFX107h3Ic/w159-h200/sorokin.jpg" width="159" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Pitirim Sorokin</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Si nos limitamos al tipo de
violencia más intenso, el que causa la muerte de otras personas, existen tres
tipos principales de violencia: dos de ellos son actos de violencia colectivos:
por un lado, <b><i><span style="color: red;">la guerra</span></i></b>; por otro, <b><i><span style="color: red;">las revoluciones y conflictos internos de un país</span></i></b>.
Pero también hay actos de violencia individual, como <b><i><span style="color: red;">el asesinato, el terrorismo, el martirio por persecución
religiosa, y el aborto provocado</span></i></b>.</span></p><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">En su obra </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"><i><span style="color: red;">Social and Cultural Dynamics</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">, Pitirim Sorokin analiza
cuantitativamente los dos primeros tipos de violencia a lo largo de 2500 años, utilizando
varias medidas, entre las que las figuras siguientes indican el número de muertos
en acciones de guerra en las civilizaciones grecorromana y occidental.</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"></p>
<div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgiHisUXtJ7k4bIm3M_rmnM4Jd13q2UrX41nWafpFUa5TLRQVIxPhxwJgnnmmpcDC8K--rZkvW0I4WDgSdutU5ceQx0_x-LcbIr5qOhPt28N1U4rdycjHW6InarIEcXUzgUtU-lHVIbAZNrdtiFAasMVtICtDiDvKnIfumTz36jAZTJjZGZ9_W3tOhkqjg/s640/Sorokin1.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="197" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgiHisUXtJ7k4bIm3M_rmnM4Jd13q2UrX41nWafpFUa5TLRQVIxPhxwJgnnmmpcDC8K--rZkvW0I4WDgSdutU5ceQx0_x-LcbIr5qOhPt28N1U4rdycjHW6InarIEcXUzgUtU-lHVIbAZNrdtiFAasMVtICtDiDvKnIfumTz36jAZTJjZGZ9_W3tOhkqjg/w263-h197/Sorokin1.jpg" width="263" /></a></div><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="192" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiauQmtrAB4DnOi0X2lWxaeuttLAXUWZTAwD67rbJE3_r6Jt5P2sbl-QL1ll8r7i3fO-nPgbJKK9qjfnZJCUy4DEJ6K6MIMF3IrB-hCjdD980G0tDrsbBsQsD32EhyYqd2wd6K-FUiBl9_ZAvhzr3ERMEMlmakaC12NcajBamVjVk9nPIkJVmpciJZMnX8/w255-h192/Sorokin2.jpg" style="color: #0000ee; font-family: "Times New Roman"; font-size: medium; text-align: center;" width="255" /><br /></span><div>
<span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="color: #0000ee;"><br /></span></div><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Las cifras de muertos en las
guerras están expresadas en miles. El siglo XX aparece como el campeón, con 15
millones de muertos, aunque Sorokin hizo este estudio en 1937 y pudo incluir la
primera guerra mundial, pero no la segunda. No parece que estemos mejorando
mucho.</span><p></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Para completar las cifras de
Sorokin con un siglo más, he utilizado los datos de la Wikipedia para obtener
la figura siguiente, que indica el número de muertos en guerras en todo el mundo,
por décadas, desde 1910 hasta 2020.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirSjjxRBG2fOuOb1rd0l2sTgRwUjZOXcdnavYI4cDm3Nj9_bBaPkCQqOVYc7ZC_cI_b_kF3bf9R9hScE-ySInx_-GJthQ930YljXEyF8Sd3e_woRLzfgi5vWxekOmyCRnJpIPDiMj9MYoSWyu00PLu2iMZYzIQHuU8T3Is1sfnBx0MNQSlQ7SroAOOQvE/s640/Decadas.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="480" data-original-width="640" height="240" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirSjjxRBG2fOuOb1rd0l2sTgRwUjZOXcdnavYI4cDm3Nj9_bBaPkCQqOVYc7ZC_cI_b_kF3bf9R9hScE-ySInx_-GJthQ930YljXEyF8Sd3e_woRLzfgi5vWxekOmyCRnJpIPDiMj9MYoSWyu00PLu2iMZYzIQHuU8T3Is1sfnBx0MNQSlQ7SroAOOQvE/s320/Decadas.jpg" width="320" /></a></div><br /><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">El valor más alto corresponde a
la década de 1940, la de la segunda guerra mundial. Pero no nos engañemos: los
valores aparentemente más reducidos de las siete décadas sucesivas no son tan
pequeños como aparentan. Cada una de las décadas de 1960, 1970 y 1990, suma más
de siete millones de muertos. Más que en toda Europa en todo un siglo, antes
del siglo XX.</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Y falta sumar los muertos por conflictos
internos y por violencia individual, que en el siglo XX han alcanzado valores
enormes. Veamos algunos de los conflictos más importantes en una tabla que también
incluye algunas de las guerras consideradas más arriba:<o:p></o:p></span></p>
<div align="center">
<table border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" class="MsoNormalTable" style="border-collapse: collapse; border: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-insideh: .5pt solid windowtext; mso-border-insidev: .5pt solid windowtext; mso-padding-alt: 0cm 5.4pt 0cm 5.4pt; mso-yfti-tbllook: 1184;">
<tbody><tr style="mso-yfti-firstrow: yes; mso-yfti-irow: 0;">
<td style="border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Conflicto<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Fechas<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-left: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Nº de muertos </span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">(millones)</span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 1;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Primera guerra
mundial<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1914-1918<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">10-20<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 2;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en
Rusia<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1919-1922<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">10-15<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 3;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Víctimas de Stalin
en URSS<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1926-1939<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">15-20<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 4;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil china<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1928-1936<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 5;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil
española<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1936-1939<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,5-1<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 6;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Segunda guerra mundial<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1939-1945<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">60-80<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 7;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil china<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1945-1949<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1,2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 8;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra de Corea<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1950-1953<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2,5-3,5<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 9;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra indep.
Argelia<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1954-62<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1,2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 10;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra de Vietnam<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1957-1975<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2-6,3<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 11;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Revolución cultural
china<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1966-1976<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">10<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 12;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra de Biafra<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1967-1970<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1-3<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 13;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Genocidio de
Camboya<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1975-1979<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1,5-2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 14;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en
Angola<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1975-2003<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,5-1,5<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 15;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en
Mozambique<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1977-1992<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 16;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra en
Afganistán<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1979-2020<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1,5-2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 17;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra entre Iran e
Irak<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1980-1988<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,5-1,5<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 18;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en
Sudán<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1983-2005<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 19;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en
Ruanda<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1990-1994<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,8-1<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 20;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en
Somalia<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1991-<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,3-0,5<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 21;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil en el
Congo<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1996-2003<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">3-6,2<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 22;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra de Irak<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2003-2011<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,4-0,6<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 23;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Guerra civil de
Siria<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2011-<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,6<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 24;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Invasión rusa de Ucrania<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2022-<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">0,3<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
<tr style="mso-yfti-irow: 25; mso-yfti-lastrow: yes;">
<td style="border-top: none; border: 1pt solid windowtext; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">TOTAL<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">1910-2020<o:p></o:p></span></p>
</td>
<td style="border-bottom: 1pt solid windowtext; border-left: none; border-right: 1pt solid windowtext; border-top: none; mso-border-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-left-alt: solid windowtext .5pt; mso-border-top-alt: solid windowtext .5pt; padding: 0cm 5.4pt;" valign="top">
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">130-180<o:p></o:p></span></p>
</td>
</tr>
</tbody></table>
</div>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">En el caso de la civilización
grecorromana, falta añadir los 300.000 cristianos martirizados entre los siglos
I y IV. Y en los siglos XX y XXI, las víctimas del aborto provocado, que entre
1990 y la actualidad se estiman en unos 75 millones por década. ¿De verdad que
nuestra época es mucho menos violenta que otras? Hay que estar ciego para no
ver que, por el contrario, es una de las más violentas de la historia (si no la
más), y que la supuesta mejora progresiva de la humanidad, en este contexto, es
una simple ilusión.</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"></span></p><h3 style="background: white; margin: 9pt 0cm 0cm;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 17.12px;"><b style="color: #222222;">Hilo Temático sobre Ciencia e Historia: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/10/sistemas-de-verdad-y-conocimiento.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> Siguiente</b></span></h3><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p></div><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com13tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-24754987192515860512023-10-26T09:05:00.045+02:002024-02-04T11:54:30.158+01:00Sistemas de verdad y conocimiento<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b></b></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi-QWwmrE2uyMBw2TQz-F29wqg09OtRvxvJ2xO9NoLqRjrBt5a8ZzzbIBJNfho8hqaxEsUx_i6uJw6m_9X8H_xUyX8e88ZVVSDoYdKnTI1Ss4keRtEDxpCup8Db04LGrUObXs8YdILqgrmZKbYKmkyPOEt0R-Zla5NjmQBVW4fvVR6B4rBtvqFX107h3Ic/s376/sorokin.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="376" data-original-width="300" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi-QWwmrE2uyMBw2TQz-F29wqg09OtRvxvJ2xO9NoLqRjrBt5a8ZzzbIBJNfho8hqaxEsUx_i6uJw6m_9X8H_xUyX8e88ZVVSDoYdKnTI1Ss4keRtEDxpCup8Db04LGrUObXs8YdILqgrmZKbYKmkyPOEt0R-Zla5NjmQBVW4fvVR6B4rBtvqFX107h3Ic/w159-h200/sorokin.jpg" width="159" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Pitirim Sorokin</b></td></tr></tbody></table><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/10/systems-of-truth-and-knowledge.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2017/02/origen-violencia.html" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">Pitirim
Sorokin</a><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> fue uno de los principales sociólogos del siglo XX, quizá el más
importante. Una de sus obras maestras se titula </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">Social
and Cultural Dynamics</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">, en la que hace un análisis de la historia
de las civilizaciones paralelo al que realizaron independientemente el filósofo </span><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2018/03/decadencia-de-occidente.html" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">Oswald Spengler, el historiador Arnold J. Toynbee</a><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> y el antropólogo </span><a href="https://divulciencia.blogspot.com/2017/04/turgueniev-amor-desgraciado.html" style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">A.L.
Kroeber</a><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">. En uno de los 42 capítulos de esta obra, Sorokin distingue siete
sistemas de verdad y conocimiento, que se pueden agrupar en tres grandes
grupos:</span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 18.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 18pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">1.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sistemas ideacionales</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: se basan en la <b><i>verdad de la fe</i></b>. El principio de la verdad
es Dios, que la comunica a través de la revelación, inspiración divina, experiencia
mística, etc. En este grupo, Sorokin clasifica tres sistemas de verdad y conocimiento:<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.45pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.45pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">a.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Fideísmo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Niega que el conocimiento pueda obtenerse a través de medios empíricos o
racionales: la única fuente del conocimiento sería la <b><i>voluntad de creer</i></b>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.45pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.45pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">b.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Misticismo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Sostiene que el conocimiento empírico y el racional son válidos, pero
superficiales, porque no pueden penetrar hasta la realidad final o la verdad absoluta.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.45pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.45pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">c.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Racionalismo religioso</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Afirma que la razón desempeña un papel importante como fuente del
conocimiento, pero supeditado a la fe. Si ambas se oponen, la razón es inválida
o herética.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 18.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 18pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">2.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sistemas idealistas</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">a.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">b.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">c.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.45pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.45pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">d.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Racionalismo idealista</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Asigna el papel principal a la razón, como fuente del conocimiento. Los datos
empíricos también desempeñan un papel importante, así como las verdades de fe.
Estas tres fuentes se integran de forma armoniosa y coherente, admitiendo la importancia
de la fe.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 18.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 18pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">3.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sistemas sensitivos</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">a.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">b.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">c.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 54.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 54pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">d.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.45pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.45pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">e.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Empirismo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Sólo admite como fuente del conocimiento la percepción sensorial.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 35.45pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 35.45pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level2 lfo1; text-align: justify; text-indent: -21.25pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">f.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Criticismo o
agnosticismo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Ocupa una posición intermedia entre los dos sistemas
anteriores, pues sostiene que sólo el mundo empírico es accesible a nuestro
conocimiento, mientras que la realidad transcendente, si existe, es inaccesible
y no necesitamos considerarla.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">A estos seis sistemas, habría que
añadir otro, que no cuadra con ninguno de los tres grupos:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">a.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">b.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">c.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">d.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">e.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoListParagraph" style="display: none; line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -18pt;"><!--[if !supportLists]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-hide: all;">f.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-style: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; font-weight: normal; line-height: normal;">
</span></span></i></b><!--[endif]--><b><i><span style="color: red; display: none; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-hide: all;"><o:p> </o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo2; text-align: justify; text-indent: -57.8pt;"><!--[if !supportLists]--><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman";">g.<span style="font-family: "Times New Roman"; font-feature-settings: normal; font-kerning: auto; font-optical-sizing: auto; font-size: 7pt; font-stretch: normal; font-variant-alternates: normal; font-variant-east-asian: normal; font-variant-numeric: normal; font-variation-settings: normal; line-height: normal;"> </span></span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Escepticismo</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">: Niega que exista ninguna fuente de conocimiento válida.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirj5ZOUrR83Ue5vjAyvXy6kX3cGKc1XSwSFFth-TTQ5v8q1E1T_Ikq_14j2xfvWih85QuVzWvcue5Jlxb4hwxZlxWiA6hjYv_DElIlQH7JhXssFr15_4RFD85qfGnH-nkwfPpZBi9pMPQi9saX8_eXunHODAzlcawhpXOfoMUCKCerdQpIdbfY8oZT5IU/s160/Toynbee.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="160" data-original-width="160" height="160" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirj5ZOUrR83Ue5vjAyvXy6kX3cGKc1XSwSFFth-TTQ5v8q1E1T_Ikq_14j2xfvWih85QuVzWvcue5Jlxb4hwxZlxWiA6hjYv_DElIlQH7JhXssFr15_4RFD85qfGnH-nkwfPpZBi9pMPQi9saX8_eXunHODAzlcawhpXOfoMUCKCerdQpIdbfY8oZT5IU/s1600/Toynbee.jpg" width="160" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Arnold J. Toynbee</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;">Algunos pensadores del siglo XIX (como
Karl Marx o Herbert Spencer) afirmaron que ha habido una </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"><i><span style="color: red;">evolución</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt;"> progresiva desde las concepciones
religiosas a las filosóficas, y de estas a las científicas. Sorokin recopiló
datos sobre los pensadores, filósofos y científicos de las civilizaciones
grecorromana y occidental durante un lapso de 2500 años, los clasificó según los
seis sistemas mencionados, y obtuvo la distribución de la figura:</span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><br /></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhz7DVTBG9Jjg94HoKcKVz-SQpK2h8xtv9-9eagN1jppwyFwsFoJkiTvxAejdNj9VQloCjyk4AvL2henRVOOyBdIFsLJPM3w8A4AZlW1uqXHvUV5tOWjXAEGOG7_dR7fpcv3dUxbkzuidfzSfasCOWDeAWr-MJbN5A3YaOaZjylqROwzla5Ur4ySMRCJIA/s516/FigSCD.jpg" style="margin-left: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="245" data-original-width="516" height="152" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhz7DVTBG9Jjg94HoKcKVz-SQpK2h8xtv9-9eagN1jppwyFwsFoJkiTvxAejdNj9VQloCjyk4AvL2henRVOOyBdIFsLJPM3w8A4AZlW1uqXHvUV5tOWjXAEGOG7_dR7fpcv3dUxbkzuidfzSfasCOWDeAWr-MJbN5A3YaOaZjylqROwzla5Ur4ySMRCJIA/s320/FigSCD.jpg" width="320" /></a></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: left;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">De su análisis se deduce lo
siguiente:</span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La <b><i><span style="color: red;">evolución</span></i></b> histórica marxista
o spenceriana no existe.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El <b><i><span style="color: red;">fideísmo</span></i></b> tuvo su gran
época entre los siglos III a.e.C. y I e.C., y volvió a resurgir en el
siglo XI y en el siglo XV.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La época dorada del <b><i><span style="color: red;">misticismo</span></i></b>
fueron los siglos I a VII, aunque su influencia ha sido importante desde
el siglo IX hasta nuestros días.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El <b><i><span style="color: red;">racionalismo</span></i></b> (Sorokin
trata aquí conjuntamente las dos versiones de este sistema) se ha
mantenido a un nivel bastante alto durante los 2500 años y alcanzó la máxima
expansión en el siglo VI antes de Cristo, el siglo VIII y el siglo XIII. En
los últimos siglos ha sufrido cierto retroceso.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El <b><i><span style="color: red;">empirismo</span></i></b> tuvo una
gran época en los seis siglos anteriores a Cristo, desapareció durante la
Alta Edad Media, volvió a recuperarse durante la Baja Edad Media, y ha
experimentado una expansión enorme durante los cuatro últimos siglos. <o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El <b><i><span style="color: red;">agnosticismo</span></i></b> sólo
aparece en la historia a partir del siglo XVIII. Es un sistema
minoritario.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l2 level1 lfo3; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Finalmente, el <b><i><span style="color: red;">escepticismo</span></i></b>
tuvo su gran época en los cinco siglos anteriores a la era Cristiana, aunque
volvió a surgir a partir del siglo XVIII.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La conclusión de Sorokin es que
la historia no muestra un cambio lineal, sino una serie de fluctuaciones: El
pensamiento griego partió de una fase <b><i><span style="color: red;">ideacional</span></i></b>,
pasó por una fase <b><i><span style="color: red;">idealista</span></i></b>, y
terminó con una fase grecorromana mixta <b><i><span style="color: red;">idealista-sensitiva</span></i></b>.
A continuación, vino un nuevo triunfo de los sistemas basados en la fe (<b><i><span style="color: red;">ideacionales</span></i></b>) que se extendió a lo largo de la
Alta Edad Media. En la Baja Edad Media tuvo lugar una nueva época <b><i><span style="color: red;">idealista</span></i></b>, que coincidió con la resurrección
de los sistemas <b><i><span style="color: red;">sensitivos</span></i></b>, que
crecen enormemente desde el siglo XVI hasta el XX.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;">Se percibe, por lo tanto, una <b><i>oscilación</i></b>
entre los sistemas ideacionales, idealistas y sensitivos, que podría dar paso,
dentro de no mucho tiempo, a una nueva época ideacional, en contra de la idea
de muchos pensadores actuales, que suelen creer que el triunfo del sistema
sensitivo será permanente. El auge actual del escepticismo, que no está
incluido en los datos de Sorokin, podría ser una indicación en este sentido.</p><h3 style="background: white; margin: 9pt 0cm 0cm;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 17.12px;"><b style="color: #222222;">Hilo Temático sobre Ciencia e Historia: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/10/lavoisier-padre-de-la-quimica-moderna.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/11/cuantificacion-historica-de-la-violencia.html">Siguiente</a></b></span></h3><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><b>Manuel Alfonseca</b></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com4tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-1625892392420030102023-10-19T09:05:00.040+02:002024-02-04T11:54:41.496+01:00Nuevo caso de ajuste fino y “gran diseño”<p><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/10/a-new-fine-tuning-case-and-great-design.html"></a></b></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirFbktVqw1yhyC40Ik8cU4zX3qTgLOlQtAlHVU1riRrQIezdaREXHHy-gATdFMT2Z34BuBQENzhk6eTGBojP1yeWVlScQFpY9u-kIJAUTq2c9QHf6d2kjAh9CX9XO6GnH0PrrhP-2Q9xDPk5h2L-T9Q2PXh-08d_7FoV-zu0n_ZbQQqtclKY5C-8MFsLc/s261/Universe_expansion2.png" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="231" data-original-width="261" height="177" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEirFbktVqw1yhyC40Ik8cU4zX3qTgLOlQtAlHVU1riRrQIezdaREXHHy-gATdFMT2Z34BuBQENzhk6eTGBojP1yeWVlScQFpY9u-kIJAUTq2c9QHf6d2kjAh9CX9XO6GnH0PrrhP-2Q9xDPk5h2L-T9Q2PXh-08d_7FoV-zu0n_ZbQQqtclKY5C-8MFsLc/w200-h177/Universe_expansion2.png" width="200" /></a></b></span></div><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/10/a-new-fine-tuning-case-and-great-design.html">The same post in English</a></b></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">Casi todos los casos de </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">ajuste fino</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> que se han mencionado hasta ahora
afectan a las reacciones nucleares y a sus consecuencias, en el campo de lo muy
pequeño. Esto es lo que pasaría si las constantes y parámetros universales no
estuvieran finamente ajustadas:</span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">O bien <b><i>en el universo no habría hidrógeno</i></b>, con lo que
las estrellas durarían demasiado poco tiempo para que la vida pueda
aparecer.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">O bien <b><i>no sería posible la fusión del hidrógeno para dar helio</i></b>,
con lo que no habría estrellas.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">O bien <b><i>no se generaría en las estrellas oxígeno o carbono</i></b>,
elementos esenciales para la vida.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En todos estos casos, se utilizan
conceptos e ideas extraídos de la física de partículas, la astronomía y la
cosmología.<span></span></span></p><a name='more'></a><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En <a href="https://www.science.org/doi/10.1126/sciadv.adh9024">un artículo publicado
en la revista ScienceAdvances</a>, Kostya Trachenko propone un nuevo tipo de
ajuste fino, que en lugar de la física de partículas se apoya en la física de
los líquidos. En particular, aplicando la teoría de la viscosidad, señala tres
casos nuevos e independientes de ajuste fino:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La <b><i><span style="color: red;">viscosidad cinemática</span></i></b>
varía con la temperatura, alcanzando un mínimo para una temperatura que
corresponde al equilibrio entre los estados líquido y gaseoso. Si dicho
mínimo superara cierto valor (transgrediendo la condición ν<sub>min</sub><ν<sub>0</sub>),
la viscosidad de los líquidos que componen las células vivas sería tan
grande que no habría flujo dentro de las células y la vida no sería
posible.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La <b><i><span style="color: red;">viscosidad dinámica</span></i></b> también
varía con la temperatura, de forma independiente a la viscosidad
cinemática. En este caso, la condición para que en el universo sea posible
la vida es parecida a la anterior (<a name="_Hlk118140755">η</a><sub>min</sub><</span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES-TRAD;"> </span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">η<sub>0</sub>), pero independiente.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l1 level1 lfo2; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La <b><i><span style="color: red;">difusión en medio líquido</span></i></b>
está sujeta a una restricción opuesta a las dos anteriores. En este caso, la
difusión máxima debe ser mayor que cierto valor para que las condiciones
del universo sean compatibles con la vida: D<sub>max</sub></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: "Times New Roman"; mso-fareast-language: ES-TRAD;">></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">D<sub>0</sub>. Esta condición es independiente de las dos anteriores.<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Tenemos, por lo tanto, tres
nuevos casos de ajuste fino que, además, parecen independientes de los tradicionales.
En efecto, Trachenko analiza la dependencia de sus tres condiciones respecto a dos
constantes universales cuyos valores se consideran críticos respecto a la vida:
<a href="https://divulciencia.blogspot.com/2021/01/estructura-fina.html">la constante
de estructura fina</a> (<a name="_Hlk118140724">α</a>) y la relación entre la
masa del protón y la del electrón (β), y llega a la conclusión de que sus tres constantes
(ν<sub>0</sub>, η<sub>0 </sub>y D<sub>0</sub>) podrían variar en límites amplios,
sin necesidad de retocar los valores de las dos constantes clásicas, por lo que
todas ellas serían independientes.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">¿Qué conclusión saca Trachenko de
esto? Que el ajuste fino de nuestro universo que hace posible la vida no
depende de un solo conjunto de variables, sino de varios; que hay que recurrir
a múltiples ajustes independientes entre sí; y sugiere que el mecanismo de la “evolución”
podría ser la explicación y la respuesta. Dice esto: <b><i><span style="color: #00b050;">Una analogía con la física implicaría que las constantes
fundamentales observadas son el resultado de que la naturaleza haya llegado a
estructuras físicas sostenibles, pero es posible que no sea necesario derivar
los valores de estas constantes de una teoría más fundamental, como se
consideró anteriormente. </span></i></b>Se opone, por tanto, al multiverso de
la teoría M, que se basa en una de esas <b><i>teorías más fundamentales</i></b>,
en este caso la <b><i><span style="color: red;">teoría de cuerdas</span></i></b>.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Trachenko no dice nada respecto a
cómo afectan sus conclusiones a la idea de que el ajuste fino sea indicio de que
el universo ha sido diseñado por Dios (algunos lo llaman <b><i><span style="color: red;">el gran diseño</span></i></b>). Pero otros sí han sacado esas
consecuencias. En <a href="https://physicsworld.com/a/evolution-may-explain-values-of-the-fundamental-constants/">un
artículo en PhysicsWorld</a> en el que se divulga el artículo de Trachenko, se
dice esto:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Sugiere que no hay necesidad de un “gran
diseño” para el cosmos, sino que cada uno de los “rasgos” físicos del universo
podría emerger independientemente y afianzarse a través de un proceso gradual
de evolución – algo así como la proliferación de ciertas características de los
animales que mejoran su supervivencia.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjaRwRwrkWg1XYiG8PfkdahPhBfGmzl4L7x9ajm7AXM3TzpbjIoGKz057QDf7iys0R1T8mnBk0x_KnAAJZ973o7AtH-QTFpXoZp5LqCsvhKhhnUIiafIaEY63N_omzb3rxJUPZtx4jxxza-qM5LsV-3qn5WqH6-vc0NCiFCW0HV3EvNFphegP_PlpwQr0E/s804/Darwin.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="804" data-original-width="640" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjaRwRwrkWg1XYiG8PfkdahPhBfGmzl4L7x9ajm7AXM3TzpbjIoGKz057QDf7iys0R1T8mnBk0x_KnAAJZ973o7AtH-QTFpXoZp5LqCsvhKhhnUIiafIaEY63N_omzb3rxJUPZtx4jxxza-qM5LsV-3qn5WqH6-vc0NCiFCW0HV3EvNFphegP_PlpwQr0E/w159-h200/Darwin.jpg" width="159" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Charles Darwin</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En realidad, Trachenko no dice eso
(no habla en ningún sitio de <b><i>diseño</i></b>), aunque quizá se pueda
pensar que lo hace de forma sutil al mencionar la palabra <b><i><span style="color: red;">evolución</span></i></b>, que para muchos científicos ateos
es antagónica con el diseño. Eso sí, no propone ningún mecanismo para que esa
evolución de las constantes universales hubiera podido tener lugar, ni qué tipo
de <b><i>selección natural</i></b> habría que aplicar para que los valores de
las constantes compatibles con la vida fuesen favorecidos. Se limita a ofrecer
la idea, y espera que más pronto o más tarde surjan explicaciones.<o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Es curioso: a medida que surgen
nuevos casos de ajuste fino, algunos científicos ateos tratan de utilizarlos
como indicio de que no hay diseño. El mundo al revés. Y no se dan cuenta de que
incurren en razonamientos contradictorios o sin base.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Por supuesto, <b><i>evolución y diseño no son
antagónicos</i></b>. Para demostrarlo, basta fijarse en la investigación en
vida artificial, que está totalmente diseñada y utiliza la evolución como
herramienta. Y hay más ejemplos, de alguno de los cuales ya habló Darwin. Pero esto
lo he dicho en <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2018/01/azar-o-diseno.html">otros artículos</a>.</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="font-family: "times new roman"; text-indent: 47.2667px;"><b style="font-family: "Times New Roman"; font-size: medium; text-indent: 0px;">Hilo Temático sobre Multiverso y Ajuste Fino: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2020/04/juego-vida.html">Anterior</a> Siguiente</b></b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com7tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-55872238120599462792023-10-12T09:05:00.035+02:002024-02-04T11:55:01.750+01:00El principio de indiferencia<p><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/10/the-principle-of-indifference.html"></a></b></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><b><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi_Ev4HjlMgS9-cFNyyGFz89J4PMwOYaES2UUpl1GvCPfJp-gOrfzEdvIbhwT-nZPkqr3igQm1-GOxVqrFfgwcxJKRlyG3PQsxMLkEZfLTMIipHYDBjk2Sqbg4qkCDQguKrrrEUSqrxpmL7oYd-FUNvhw_Tv3-SVQvX05q_M1weiUQAOFFS0pzjKmglaaY/s499/eerie.jpg" style="clear: right; float: right; margin-bottom: 1em; margin-left: 1em;"><img border="0" data-original-height="499" data-original-width="332" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEi_Ev4HjlMgS9-cFNyyGFz89J4PMwOYaES2UUpl1GvCPfJp-gOrfzEdvIbhwT-nZPkqr3igQm1-GOxVqrFfgwcxJKRlyG3PQsxMLkEZfLTMIipHYDBjk2Sqbg4qkCDQguKrrrEUSqrxpmL7oYd-FUNvhw_Tv3-SVQvX05q_M1weiUQAOFFS0pzjKmglaaY/w133-h200/eerie.jpg" width="133" /></a></b></div><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/10/the-principle-of-indifference.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En varios artículos anteriores he
recurrido al <b><i><span style="color: red;">principio de indiferencia</span></i></b>,
aunque no lo llamé por ese nombre, sólo lo apliqué. <o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En el artículo <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2016/10/silencio-inquietante.html">Un
silencio inquietante</a> escribí esto:<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="background: white; color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La probabilidad de la
existencia de inteligencias extraterrestres es del 50%. Como no sabemos nada,
lo mismo da tirar una moneda al aire y, si sale cara, afirmar que estamos
solos, y si sale cruz, que tenemos compañía.</span></i></b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En el artículo <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/06/relativismo-en-la-ciencia.html">¿Relativismo
en la ciencia?</a> Dije esto:<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="background: white; color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">La probabilidad de una teoría,
si no tenemos ninguna razón para suponerla verdadera o falsa, debe aproximarse
a 0,5… Teorías sobre las que no sabemos nada, ni a favor, ni en contra: su
probabilidad está entre 0,4 y 0,6. Citaré la existencia de inteligencias
extraterrestres, la posibilidad de construir la inteligencia artificial fuerte,
o las diversas teorías de los multiversos.<span></span></span></i></b></p><a name='more'></a><b><i><span style="background: white; color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></i></b><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 2em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwqdl_s_dcJDc3pmXSocy4lu-Dk2ZmWx0TpjLQt0SJKfPlWeXYZyiZLwLNIA6fTOIgasb8WWm5viy8L2KTS_1-h8ztI24i6JForV8ZTL3HkIEL9vngdlxHnnFfjDPkuJJV7maTqvih55m8y9c1UlVurUj3uDumcf66ra-nI-j3DRFCvqMsGDcwWLkkdrc/s186/Gardner.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="186" data-original-width="132" height="186" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjwqdl_s_dcJDc3pmXSocy4lu-Dk2ZmWx0TpjLQt0SJKfPlWeXYZyiZLwLNIA6fTOIgasb8WWm5viy8L2KTS_1-h8ztI24i6JForV8ZTL3HkIEL9vngdlxHnnFfjDPkuJJV7maTqvih55m8y9c1UlVurUj3uDumcf66ra-nI-j3DRFCvqMsGDcwWLkkdrc/s1600/Gardner.jpg" width="132" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Martin Gardner</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">El principio de indiferencia puede
ser útil en determinadas circunstancias, pero también puede conducir a
resultados absurdos si se aplica mal. En su libro <b><i><span style="color: red;">Paradojas ¡ajá!</span></i></b>, Martin Gardner ofrece los siguientes ejemplos
del mal uso de este principio:<o:p></o:p></span></p><p></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">¿Habrá vida en Titán, el mayor de los satélites de Saturno? </span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Como no sabemos nada, a favor ni en contra, deberíamos asignar a las
dos respuestas posibles una probabilidad del 50%. Pero ahora contestemos a
estas dos preguntas: <b><i>¿Habrá en Titán microorganismos? ¿Habrá en
Titán vida animal?</i></b> Seguimos sin saber nada, así que podríamos asignar
una probabilidad del 50% a las dos respuestas posibles para estas
preguntas. Pero entonces, <b><i>¿cuál es la probabilidad de que no haya ni
vida animal ni microorganismos?</i></b> ¿Sentimos la tentación de
contestar que un 25%? (0,5×0,5). Si lo hacemos, cometeremos un error flagrante,
porque estas dos preguntas no son independientes entre sí, por lo que su
probabilidad conjunta no es igual al producto de las probabilidades.<b><i><o:p></o:p></i></b></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">¿Habrá una guerra atómica antes de 2030? </span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Digamos que la probabilidad es de un 50%. Ahora contestemos a estas
diez preguntas: <b><i>¿Habrá un bombardeo atómico sobre los Estados Unidos
antes de 2030? ¿Y sobre Rusia? ¿Y sobre el Reino Unido?</i></b> Y así, enumeramos
hasta 10 países. Asignamos a las respuestas a estas preguntas la
probabilidad del 50%, y la utilizamos para calcular la probabilidad de que
ninguno de ellos sea bombardeado: saldría 0,5<sup>10</sup>=1/1024. Luego
la probabilidad de que al menos uno de esos países sea bombardeado antes
de 2030 sería 1023/1024: casi certeza. Pero pasa lo mismo que en el
ejemplo anterior: las respuestas a las diez preguntas no son
independientes entre sí y no debemos multiplicar sus probabilidades.<b><i><o:p></o:p></i></b></span></li>
</ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg0_YJFcyi1jALXEsJJL8SfqCoPB_g2PcXwoFepE9quvHemj_4CblMxtm1DHD4FXAdEtQTCuU7ArRRuAVRFtzf15LLz37Ozj9r06VpRwnHfPBouLBbYYrTvtiPxEqfJFoQnOHn3wlBJ-9B7AgL6m4EvpXfk24vdmQpSGhyL0xydKKA8jULnDWycexV80Jw/s186/Pascal.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="186" data-original-width="177" height="186" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEg0_YJFcyi1jALXEsJJL8SfqCoPB_g2PcXwoFepE9quvHemj_4CblMxtm1DHD4FXAdEtQTCuU7ArRRuAVRFtzf15LLz37Ozj9r06VpRwnHfPBouLBbYYrTvtiPxEqfJFoQnOHn3wlBJ-9B7AgL6m4EvpXfk24vdmQpSGhyL0xydKKA8jULnDWycexV80Jw/s1600/Pascal.jpg" width="177" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Blas Pascal</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Blas Pascal aplicó a la
existencia de Dios el principio de indiferencia en su famosa apuesta, a la que
dediqué <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2017/11/apuestas-pascal-smith.html">otro
artículo</a>. En el pensamiento 233, dice esto:<o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="background: white; color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Dios existe o no existe.
¿De qué lado nos inclinaremos? La razón no puede decidirlo... Pesemos la
ganancia y la pérdida, suponiendo que Dios existe. Estimemos los dos casos: si
ganas, lo ganas todo; si pierdes, no pierdes nada. Apostad pues, sin dudarlo,
por su existencia.</span></i></b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Pascal sostiene que, si aplicamos
el principio de indiferencia a la existencia de Dios, deberíamos asignarle una
probabilidad del 50%. Pero su argumentación no se detiene ahí, sino que aplica
a ambas posibilidades el primer ejemplo conocido de <b><i>teoría de juegos</i></b>,
y rompe el equilibrio en función de lo que podemos ganar o perder adoptando
cada una de las respuestas.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Se puede discutir la frase de Pascal
<b><i><span style="background: white; color: #00b050;">la razón no puede decidirlo</span></i></b><span style="background: white; color: black; mso-color-alt: windowtext;">, que equivale a </span>aplicar
a la existencia de Dios el principio de indiferencia, incluso si interpretamos
que con la palabra <b><i><span style="color: #00b050;">razón</span></i></b> se
refiere únicamente a la <b><i>razón científica</i></b>. En mi libro </span><span class="MsoHyperlink"><span lang="EN-US"><a href="https://www.goodreads.com/book/show/29894716-es-compatible-dios-con-la-ciencia-evoluci-n-y-cosmolog-a"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt;">¿Es compatible
Dios con la ciencia? Evolución y cosmología</span></a></span></span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"> señalé que, aunque la ciencia no ofrece pruebas de la existencia de Dios,
sí proporciona indicios. Estimo que dichos indicios desequilibran la
equiprobabilidad de la respuesta, y al añadir otras fuentes del conocimiento, aparte
del científico, el resultado final se aproxima para mí al 100%.<o:p></o:p></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="background-color: white; color: #222222; font-size: 12pt;">Hilo Temático sobre Ciencia en General: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/09/descripciones-y-explicaciones.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> Siguiente</b></span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com22tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-80830024459784941312023-10-05T09:05:00.048+02:002023-11-19T17:56:29.289+01:00Lavoisier, padre de la química moderna<p><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b></b></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhiKoFXxhsqjMzBjyouTDr7wl-Vw3z9SVMqhfSswe8y5EqjIyVFVPL-53tsG6V2RNZHLqH1oryy5BId8uPcc1UN3_qVaxegK-DDSohRVLLAu2shtLedKscT793WO0rFzR5MT7d82fA5pfs9q6Z_ZPHRd-Mi6sj592CHiv9At0bgtR-soPs3uff5cueY548/s254/Lavoisier.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="254" data-original-width="220" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEhiKoFXxhsqjMzBjyouTDr7wl-Vw3z9SVMqhfSswe8y5EqjIyVFVPL-53tsG6V2RNZHLqH1oryy5BId8uPcc1UN3_qVaxegK-DDSohRVLLAu2shtLedKscT793WO0rFzR5MT7d82fA5pfs9q6Z_ZPHRd-Mi6sj592CHiv9At0bgtR-soPs3uff5cueY548/w173-h200/Lavoisier.jpg" width="173" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Lavoisier</b></td></tr></tbody></table><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/10/lavoisier-father-of-modern-chemistry.html">The same post in English</a></b></span><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">A </span><b style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"><i><span style="color: red;">Antoine Laurent de
Lavoisier</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;"> se le considera el padre de la Química moderna, al
haber introducido </span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">en esta ciencia el método
cuantitativo</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">. </span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; text-align: justify;">En 1768, a los 25 años de edad, fue
elegido miembro de la Academia de Ciencias. El astrónomo Joseph Jérôme
Lalande, que defendió su candidatura, lo explicó así:</span>
</p><p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-left: 28.4pt; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">Un joven con conocimientos, ingenio, actividad, a quien la fortuna exime de
ejercer otra profesión, naturalmente sería de gran utilidad para las ciencias.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">En efecto, la herencia de la familia de su
madre le permitió comprar un puesto en una empresa financiera llamada <b><i>Ferme générale</i></b>, cuyos miembros se ocupaban
de la recaudación de contribuciones en nombre del rey, cargo que ocupó hasta
1791 y que finalmente le llevó a la tumba. Allí conoció a la que sería su
esposa, Marie-Anne Paulze, con quien se casó en 1771, cuando ella tenía 13 años,
y que se convirtió en su mejor colaboradora científica.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Su mayor éxito fue la </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">teoría de la oxidación</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">. Hasta entonces se pensaba (según la teoría
del flogisto de Georg Ernst Stahl) que cuando un cuerpo arde o se oxida perdía
parte de su sustancia. Lavoisier demostró que lo que ocurre es precisamente lo
contrario: cuando un cuerpo arde se combina con un gas, el oxígeno, nombre con
que Lavoisier lo bautizó. También se le debe </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">la ley de la conservación de la materia</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-left: 28.4pt; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">La materia no se crea ni se destruye. Y el agua no puede convertirse en
tierra. <o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Lavoisier sostuvo que los cuerpos denominados
tierras metálicas no son simples, sino óxidos. Tras repetir el experimento de
Henry Cavendish, descubridor del hidrógeno, afirmó que el agua no es un cuerpo
simple, sino un compuesto de oxígeno y de hidrógeno, nombre impuesto también
por Lavoisier. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Redefinió el concepto de elemento químico.
Desde la antigüedad se hablaba de cuatro elementos: tierra, agua, aire y fuego.
Como consecuencia de los experimentos de Lavoisier y sus predecesores se
demostró que el agua y el aire no son elementos. Lavoisier definió </span><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">elemento químico</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"> como la sustancia que no puede descomponerse,
y propuso una lista que incluía al oxígeno, hidrógeno, nitrógeno, azufre,
fósforo, mercurio y zinc, aunque también incluyó a la luz y el calor, que hoy
sabemos que no son elementos químicos, sino formas de energía.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Al comenzar la revolución francesa, Lavoisier
fue nombrado comisario nacional del comité para la uniformidad de las pesas y
medidas, que promovió la instauración del sistema métrico decimal. En 1791
se abolió el departamento de recaudación de contribuciones y Lavoisier perdió
sus cargos. El 24 de noviembre de 1793, la Convención Revolucionaria decretó la
prisión de quienes hubieran ejercido el cargo de recaudador. </span><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">Hubo alguna solicitud abogando
por la puesta en libertad de Lavoisier. La Comisión de Pesas y Medidas envió un
escrito en su favor. <b><i><span style="color: #00b050;">La Comisión hacía notar que los trabajos... estaban
interrumpidos por la detención de este ciudadano y que era urgente que volviera
a realizar trabajos importantes que siempre había llevado a cabo con celo y con
actividad</span></i></b>. La respuesta del Comité de Seguridad General fue depurar
la Comisión, ordenando que Borda, Lavoisier, Laplace, Coulomb, Brisson y
Delambre dejaran inmediatamente de formar parte de ella. <o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;"></span></p><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hLXzzR0n8rf9o5raX6h8A_Uei_J4ImvbEJq0yL5STIn20JItkUgG4n77cx1wHB6VxnDo4wTNq6JHstQUb4Mps7Gb2rWTV0ICUpFp4h0WrbJGnsep8Ih3TeK7cW4f58SYySu0tW8QMZTW6EYwGxjob9cSrLHNbwa_XcgBnUyEV0aXj0N4DkD07VHaNMg/s1280/guillotina.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="944" data-original-width="1280" height="148" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj9hLXzzR0n8rf9o5raX6h8A_Uei_J4ImvbEJq0yL5STIn20JItkUgG4n77cx1wHB6VxnDo4wTNq6JHstQUb4Mps7Gb2rWTV0ICUpFp4h0WrbJGnsep8Ih3TeK7cW4f58SYySu0tW8QMZTW6EYwGxjob9cSrLHNbwa_XcgBnUyEV0aXj0N4DkD07VHaNMg/w200-h148/guillotina.jpg" width="200" /></a></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;">Cuando se envió a juicio
a los recaudadores de impuestos, algunos de los acusados planearon suicidarse
con una dosis excesiva de opio, y se lo ofrecieron a Lavoisier, quien los
disuadió así:<o:p></o:p></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-left: 36pt; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">¿Para qué adelantarse a la muerte?
¿Acaso es vergonzoso recibirla por una orden injusta? El exceso de la
injusticia borra la vergüenza... Suicidarnos sería absolver a quienes nos
envían a la muerte. Pensemos en los que nos han precedido, y demos también buen
ejemplo a los que nos sigan.</span></i></b><i><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;"><o:p></o:p></span></i></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">Estas palabras de
Lavoisier convencieron a sus compañeros, ninguno de los cuales se suicidó.
Gracias a esto, uno de ellos salvó la vida, porque no fue condenado con los
demás.</span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"><o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">Se dice que cuando
Hallé, defensor de los acusados, presentó un informe recordando los trabajos
científicos de Lavoisier, Jean-Baptiste Coffinhal, vicepresidente del Tribunal Revolucionario,
respondió así:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-left: 36pt; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">La República no necesita sabios; es
preciso que la justicia siga su curso.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;"></span></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjLE1u1tsdaq4EMkafAj9jqjTSwtpVCTG3xXuLFlSpI0pQyr2sY-w1-88guZBITsFnKOszW9y_jLYRLvzynzvM_WtqpE0vsi-XkHLYV_gf3N_nOU3zSwamtHiEVSpNdWcHBu82uY5QbIBAiS_GxujL7__adNVBKam0uiuEIUrCEERDk0-OCbN12Vvy22w0/s286/Lagrange.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="286" data-original-width="220" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjLE1u1tsdaq4EMkafAj9jqjTSwtpVCTG3xXuLFlSpI0pQyr2sY-w1-88guZBITsFnKOszW9y_jLYRLvzynzvM_WtqpE0vsi-XkHLYV_gf3N_nOU3zSwamtHiEVSpNdWcHBu82uY5QbIBAiS_GxujL7__adNVBKam0uiuEIUrCEERDk0-OCbN12Vvy22w0/w154-h200/Lagrange.jpg" width="154" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Lagrange</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 115%;">Los recaudadores fueron condenados a muerte el
8 de mayo de 1794, y ese mismo día murieron todos en la guillotina. Al día
siguiente, al saberse la noticia, Joseph Louis de Lagrange, director de la comisión
que instauró el sistema métrico decimal, exclamó: <o:p></o:p></span></p><p></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">Ha bastado un momento para cortarle la
cabeza, y tal vez no bastará un siglo para producir otra igual. </span></i></b><b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">Menos de un año después
de su ejecución, la viuda de Lavoisier solicitó a la Convención que le
devolvieran los bienes de su marido que habían sido confiscados, dejándola en
la miseria, y cuando se lo concedieron, la orden de restitución llevaba la
siguiente frase:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span lang="ES-TRAD" style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES-TRAD; mso-fareast-font-family: PMingLiU;">Viuda de Lavoisier,
injustamente condenado.</span></i></b><b><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">Lavoisier fue toda su vida un católico devoto. Una nota escrita
por su viuda dice esto:<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 115%; margin-left: 36pt;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 115%; mso-ansi-language: ES;">Era [en su laboratorio] donde había que ver
y oír a este hombre de espíritu tan justo, de un talento tan puro, de un genio
tan elevado; era en su conversación donde se podía juzgar la altura de sus
principios morales.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><b style="color: #222222;">Hilo Temático sobre Ciencia e Historia: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/04/la-cosmovision-de-los-grandes-creadores.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/10/sistemas-de-verdad-y-conocimiento.html">Siguiente</a></b></span><h3 align="right" style="background: white; margin-bottom: 0cm; margin-left: 0cm; margin-right: 0cm; margin-top: 9.0pt; margin: 9pt 0cm 0cm; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;"><div class="separator" style="clear: both; text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjcgGG8tfkd05SCxmARoxA4ZTi29nmaE0JK0MQx8Or8Ev67zUVvGUi08mu8jZp9qS2qVty5OLhO3lccP9hByrSwRqtXjB_-5BrEI2Wuf-gULZtD0eucXvblL23r60cKlI3JM58yRY71FtWYBl-WeD-VrZbDRuGx-HLmsWgLyLChFNW0KaGHDVoMJBrmP2o/s499/CosmoXVIII.jpg" style="clear: left; float: left; margin-bottom: 1em; margin-right: 1em;"><img border="0" data-original-height="499" data-original-width="337" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjcgGG8tfkd05SCxmARoxA4ZTi29nmaE0JK0MQx8Or8Ev67zUVvGUi08mu8jZp9qS2qVty5OLhO3lccP9hByrSwRqtXjB_-5BrEI2Wuf-gULZtD0eucXvblL23r60cKlI3JM58yRY71FtWYBl-WeD-VrZbDRuGx-HLmsWgLyLChFNW0KaGHDVoMJBrmP2o/w135-h200/CosmoXVIII.jpg" width="135" /></a></div>Manuel Alfonseca<br /></span><span style="font-family: "Times New Roman", serif; font-size: 12pt; line-height: 107%;">Extracto de mi artículo en el libro <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2022/04/la-cosmovision-de-los-grandes.html">La
cosmovisión de los grandes científicos de la Ilustración</a></span><p></p><p></p><p></p></h3>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-3026041602483250774.post-76653178267919307002023-09-28T09:05:00.060+02:002023-11-19T17:56:19.713+01:00Descripciones y explicaciones<p><b></b></p><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEguD0WjZaCNAIYYFo7SNdIzoRPjfVq37T27-y9eMfDibI8YH-DFVoGOqArCLir27ZY_zzsdBr2gjz2YOILXqblqG8QiLEwC582NxcWYGV-CGIohkaKwesbrSbK_0tlu3mAfEKi4XbdqGgYPJECy2OM-A10QOVIZ5AofuD-zXMFNxpMhGt-8EGqmPgjjItY/s364/Antoine_lavoisier_color.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="364" data-original-width="247" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEguD0WjZaCNAIYYFo7SNdIzoRPjfVq37T27-y9eMfDibI8YH-DFVoGOqArCLir27ZY_zzsdBr2gjz2YOILXqblqG8QiLEwC582NxcWYGV-CGIohkaKwesbrSbK_0tlu3mAfEKi4XbdqGgYPJECy2OM-A10QOVIZ5AofuD-zXMFNxpMhGt-8EGqmPgjjItY/w136-h200/Antoine_lavoisier_color.jpg" width="136" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Lavoisier</b></td></tr></tbody></table><b><a href="https://populscience.blogspot.com/2023/09/descriptions-and-explanations.html">The same post in English</a></b><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Voy a ilustrar con un ejemplo la
diferencia entre estos dos conceptos:<o:p></o:p></span></p>
<ul style="margin-top: 0cm;" type="disc">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">A <b><i><span style="color: red;">Antoine-Laurent de Lavoisier</span></i></b>
se le considera el padre de la química moderna. Su <b><i><span style="color: red;">Tratado Elemental de Química</span></i></b> revolucionó
muchas de las ideas que hasta entonces habían dominado esta ciencia. Sin
embargo, en lo que respecta a las reacciones químicas que describe, este
libro es un simple catálogo. Así, nos dice algo parecido a esto: <o:p></o:p></span></li></ul>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Si mezclamos gas oxígeno y gas hidrógeno y
aplicamos a la mezcla fuego o una chispa eléctrica, se produce una explosión y
el resultado es agua.<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Esto es una descripción. Cuenta lo que ocurre, pero no
ofrece ninguna explicación del fenómeno.<span></span></span></p><a name='more'></a><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><o:p></o:p></span><p></p>
<table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: left; margin-right: 2em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEijOxHNB4duHATqTnEL1ANlAJD8qMnqlnoMbhzTfKZtesYv-KTDUFWF5mAYZcOKOsYIOW_WnX-3cgjOfAQNm9zIV0d-TdXTuKbZZnkcXmYJxcs7bLNZbJk-cbCdwzoI67_hih88aUCg_jb9N0VUSYdfujrPsS_RwPNdrgEGfgz48Y1fgCxD4j-zfKL7GeQ/s300/John_Dalton.jpg" style="clear: left; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="300" data-original-width="220" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEijOxHNB4duHATqTnEL1ANlAJD8qMnqlnoMbhzTfKZtesYv-KTDUFWF5mAYZcOKOsYIOW_WnX-3cgjOfAQNm9zIV0d-TdXTuKbZZnkcXmYJxcs7bLNZbJk-cbCdwzoI67_hih88aUCg_jb9N0VUSYdfujrPsS_RwPNdrgEGfgz48Y1fgCxD4j-zfKL7GeQ/w147-h200/John_Dalton.jpg" width="147" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>John Dalton</b></td></tr></tbody></table><ul><li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Con su teoría atómica, <b><i><span style="color: red;">John Dalton</span></i></b>
ofreció una explicación para la descripción de Lavoisier. Esta:<o:p></o:p></span></li>
</ul>
<p align="center" class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 72.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 72pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: center;"><b><i><span style="color: #00b050; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">2H<sub>2</sub>+O<sub>2</sub>→2H<sub>2</sub>O<o:p></o:p></span></i></b></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6.0pt; margin-left: 36.0pt; margin-right: 0cm; margin-top: 0cm; margin: 0cm 0cm 6pt 36pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">O sea: el gas hidrógeno está formado por moléculas
compuestas por dos átomos de hidrógeno unidos entre sí. Lo mismo ocurre con el
gas oxígeno. Al reaccionar, como consecuencia de la aplicación de fuego o de una
chispa elétrica, dos moléculas de hidrógeno y una de oxígeno se combinan, dando
lugar a dos moléculas de agua, cada una de las cuales está formada por dos
átomos de hidrógeno y uno de oxígeno.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En la ciencia, las explicaciones
son mucho más importantes que las descripciones. En <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2014/01/por-que-la-ciencia-no-puede-explicarlo.html">otro
artículo de este blog</a> señalé que la ciencia jamás logrará explicarlo todo, porque
siempre quedará un nivel que del que sólo podemos dar una descripción, pero no
una explicación, y si alguna vez logramos explicarlo, será a costa de introducir
un nuevo nivel que sólo podremos describir, pero no explicarlo.<o:p></o:p></span></p>
<p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En realidad, en la actualidad no
tenemos sólo dos grados de conocimiento científico, sino cuatro:</span></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"></span></p><ol start="1" style="margin-top: 0cm;" type="1">
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Explicaciones</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, como la
teoría atómica respecto a las reacciones químicas.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Descripciones</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, como la
teoría de las partículas fundamentales (quarks y leptones), para la que por
ahora no poseemos ninguna explicación, aunque estas descripciones ayudan a
explicar un nivel diferente: el de los hadrones.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Hipótesis</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, como la
supuesta existencia de materia oscura que, aunque no está comprobada
experimentalmente, sirve provisionalmente para explicar algunas observaciones
medibles, como la rotación de las galaxias.<o:p></o:p></span></li>
<li class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; mso-list: l0 level1 lfo1; text-align: justify;"><b><i><span style="color: red; font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">Elucubraciones hipotéticas</span></i></b><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">, que se ofrecen sin aducir ninguna justificación basada en la experimentación
o la observación. Este tipo de elucubraciones está proliferando mucho
últimamente. Citaré, como ejemplos, la existencia de inteligencias
extraterrestres, la posibilidad de construir la inteligencia artificial
fuerte, o las diversas teorías de los multiversos.<o:p></o:p></span></li>
</ol><table cellpadding="0" cellspacing="0" class="tr-caption-container" style="float: right; margin-left: 1em;"><tbody><tr><td style="text-align: center;"><a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjVBKmK4-vTwsH0NBmMi8VA-cVhi-KU3QMMvIlySdnrryfNxjbExB5VWztXa4-o0lx0LmxtSK4YB2iqE8tARDhLuqqOQCkuxJADsDWdMpRwFO4Exoj1sFmQdEAcsj59hQtMVGaSTtmOn-d64tg4fxyy5prorNy5RKUWBQ6H7f5AnhlF3FGE9NrjVjPmn7A/s275/Richard_Dawkins_Cooper_Union_Shankbone.jpg" style="clear: right; margin-bottom: 1em; margin-left: auto; margin-right: auto;"><img border="0" data-original-height="275" data-original-width="220" height="200" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEjVBKmK4-vTwsH0NBmMi8VA-cVhi-KU3QMMvIlySdnrryfNxjbExB5VWztXa4-o0lx0LmxtSK4YB2iqE8tARDhLuqqOQCkuxJADsDWdMpRwFO4Exoj1sFmQdEAcsj59hQtMVGaSTtmOn-d64tg4fxyy5prorNy5RKUWBQ6H7f5AnhlF3FGE9NrjVjPmn7A/w160-h200/Richard_Dawkins_Cooper_Union_Shankbone.jpg" width="160" /></a></td></tr><tr><td class="tr-caption" style="text-align: center;"><b>Richard Dawkins</b></td></tr></tbody></table><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;">En <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/09/richard-dawkins-frente-john-lennox.html">un artículo anterior</a> señalé que Richard Dawkins, en su debate con John Lennox,
dijo que <b><i><span style="color: #00b050;">ni él, ni Lennox, ni nadie sabe nada
sobre cuestiones científicas como el origen del universo o el origen de la
vida. </span></i></b>Aquí Dawkins ha dado en el clavo, porque cuando un
científico afirma que <b><i><span style="color: red;">el universo surgió como una
fluctuación espontánea del vacío</span></i></b> (o de <b><i><span style="color: red;">la nada</span></i></b>, como dicen algunos, exhibiendo su
ignorancia) no está dando una explicación del origen del universo, <span style="font-size: 12pt; line-height: 107%;">ni tampoco una
descripción de lo que pudo pasar entonces, ni siquiera una hipótesis basada en
la observación,</span> sino tan sólo una <b><i>elucubración
hipotética</i></b>, sin ninguna base experimental ni de observación, por lo que
el valor científico de esta afirmación es igual a cero. No es más que un
ejercicio de la imaginación sin base científica y sin poder explicativo alguno.
Pero muchos científicos actuales tienen dificultad para distinguir la ciencia
de la ciencia-ficción.<o:p></o:p></span></p><p></p><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; mso-line-height-rule: exactly; text-align: justify;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b style="text-align: left;"></b></span></p><div><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; line-height: 17.12px; mso-ansi-language: ES; mso-bidi-language: AR-SA; mso-fareast-font-family: Calibri; mso-fareast-language: EN-US;"><b style="background-color: white; color: #222222; font-size: 12pt; text-align: justify;">Hilo Temático sobre Ciencia en General: <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/06/ciencia-patologica-ciencia-ilusa-o.html" style="color: #0044ee; text-decoration-line: none;">Anterior</a> <a href="https://divulciencia.blogspot.com/2023/10/el-principio-de-indiferencia.html">Siguiente</a></b></span></div><p class="MsoNormal" style="line-height: 16pt; margin-bottom: 6pt; text-align: right;"><span style="font-family: "Times New Roman",serif; font-size: 12pt; mso-ansi-language: ES;"><b>Manuel Alfonseca</b></span></p><p></p>Manuel Alfonsecahttp://www.blogger.com/profile/12774826547519124306noreply@blogger.com0